quarta-feira, 1 de fevereiro de 2012

Parabens ba Governo: Atividade ekonomia (não petrolíferas) produz receitas 892,3 milhões de dólares iha 2010



Díli, 01 Fev (Lusa) – Aktividade ekonomia iha Timor-Leste konsegue hetan receitas 892,3 milhões dólares iha 2010 no fo servisu ba ema hamutuk 46.700. Divulgasaun ne hasa hosi Ministério das Finanças tuir analize ba baze de dadus nebe foin mak halo remata.

Tur análise ne rasik, nebe elabora hosi Direção Nacional de Estatísticas, "sektor dos negócios geraram receitas de 892,3 milhões de dólares, maske hasai despesas 657,4 milhões, aktividade ekonomia rai laran knosgue fo fila ossan ida né no hetan tan lucro hamutuk 234,9 milhões".

Estudo mos hatete katak, iha 2010, sektor empresarial ka privadu konsege fo servisu ba ema hamtutuk 46.700 pessoas, nebé 82 por cento hosi servisu hirak né mossu iha Díli, capital país nian.

Sektor komércio faan sasan nian no grossaria tur iha fatin aas liu iha atividades ekonómicas nebé produz 46 por cento hosi receitas iha 2010, no emprega ema hamutuk 26 por cento iha sector né rasik.

Sektor konstrução sai nudar segundo maior empregador nebe fo servisu kuaze 14 por cento.

"Lançamento estudo ne rasik fo uma imagem diak ba estrutura no servisu diak sector empresarial Timorense iha 2010", afirma comunicado nebé ministra das Finanças Timorense, Emília Pires mak hatete.

Tuir ministra, os "dados sira né sei serve atu dezenvolve políticas públicas no halo avaliações" ba sector idak-idak.

Parabens ba governo Xanana Gusmão, tanba estudo ida né hamate kedas propaganda opozisaun nian nebé sempre dehan katak governu la halo buat ida. Maibe de fakto, ema komessa sente ona buat barak iha baze.



FH: Hanorin “Lingua Materna”: Benção ka Maldição

Martinho G. da Silva Gusmão *)

Ohin loron ema ko’alia barak kona ba atu hanorin “língua materna”. Maibe, discussão kona ba assunto ida ne’e hamosu tiha ona tragédia Babilonisch Sprachverwirrung (husi Jerman: runguranga Babilônia). Iha Bíblia laran mosu lenda ida, wainhira rai boot hanesan Babilônia usa língua maibe hamosu de’it confusão iha sira nia leet. Ida ko’alia, seluk la compriende; seluk hasa’e lian, ida la hatene saida los! Nune’e, wainhira sira halo arquitectura ida atu harii “torre Babel” (símbolo nacionalismo?), maibe la compreende malu: haruka lori batako, sira ba kuru fali we, haruka lalin fatuk, sira ba tesi fali ai! Runguranga. To’o ikus mai “torre” ne’e naksobu no riba ba sira nia leten, mate dodok tiha hotu.

Barak ka oituan, discussão kona ba “língua materna” hatudu duni buat nebe mosu iha Bíblia. Tan sa? Tan, UNESCO, Embaixadora Kirsty Gusmão, Rede Feto no FONGTIL, hamutuk ho REPETE 13 no Ministério Educação hakarak hari’i “torre” iha cidade Babel (Díli?), maibe sira la compreende malu, ikus mai lês malu iha TVTL. At liu tan, iha fórum acadêmico ida hanesan iha UNTL, ita la halo discussão cientifico maibe bronkas fali hanesan iha “mercado hali-laran”. Hatudu tragédia bo’ot liu tan: ita seidauk hanoin iha nível acadêmico, maibe iha nível ativismo político de’it. Tebes, ohin loron papel acadêmico sira nian oituan liu. Ho respeito tomak, maibe Organização Sociedade Civil la’os instituto acadêmico sira! Mundo acadêmico iha ninia código de conduta rasik. Buat nebe mosu iha UNTL – tuir ha’u nia hanoin – hanesan humilhação (penghinaan) ba valor acadêmico no intelectual; hodi lori UNTL ba “decadência” no “desacralização”. Basa, nu’udar símbolo no “palácio” ate “templo” ba pensador no cientista sira, UNTL labele sai fali fatin atu tuda malu no hakilar malu.

Artigo ida ne’e la’os político atu hatudu nacionalismo mamuk ida, maibe acadêmico, mai husi amante (pencinta) língua materna nebe hatene ko’alia Tetum, Makassae no Uai-ma’a, rona no compreende Nau’eti, Midique, Cairui, Maclero no Fataluku, maibe la hare hetan raison d’être (razão de ser; reason of being), tan sa mak “hanorin língua materna”! Ha’u nia pergunta iha fundo mak ne’e: proposta no projecto kona ba língua materna ne’e ninia objectivo atu sai hanesan “língua cientifica” (bahasa ilmiah) ka “ciência linguitica” (ilmu bahasa)?

Língua cientifica

Saida mak língua cientifica (bahasa ilmiah)? Hau fo exemplo, liafuan sira hanesan “world wide web” (WWW); “Hyper Text Markup Language” (HTML); ka “Uniform Resource Locator” (URL)! Fiar ka la fiar, ema nebe hatene ko’alia Inglês loro-loron iha Austrália ka America ka Inglaterra mos sei hanoin barak atu oinsa mak compreende liafuan hirak ne’e. Tan sa? Tan, liafuan hirak ne’e la’os lian bai-bain, maski ne’e sira nia língua materna rasik. Husi loron nia moris, too loron nia mate, nia ko’alia Inglês karik. Maibe, wainhira ita temi “WWW” nia rasik la hatene ona saida lerek mak ne’e!

Atu hatan, língua cientifica la’os lian baibain nebe ema hotu hatene. La’os língua materna maibe língua arteficial. Katak saida? Katak iha língua cientifica nia laran, cientista sira formula sira teoria ho linguagem nebe apropriado. Iha fatin ida ne’e, língua cientifica labele hetan tradução. Bele de’it halo interpretação. Maski nune’e, língua cientifica hela de’it iha ambiente ciência nia laran. Iha escola ka universidade. Sai ba liur, língua cientifica tem que hetan aplicação ba moris loro-loron nian.

Ne’e duni wainhira hau hakerek www.html.url iha Macassae ka Uaima’a, saida mak hau hetan/ hatene? Ka Nau’eti ka Tetum? Wainhira ita biban ona traduz ba língua materna ida iha Timor Leste, ema sei hare hanesan “lixu” (sampah), tan desconhecido iha língua cientifica nia laran.

Tuir ha’u nia opinião, wainhira ita hakarak hanorin língua materna husi ensino básico (1o–3o ano), ita hanesan fakar osan, tempo no energia maibe sei la iha folin. Basa, língua materna sei la sai língua cientifica. Afinal, wainhira ita hare husi teoria developmental psichology (Jean Piaget & Lawrence Kohlberg), ensino básico ne’e momento di’ak liu atu hanorin labarik sira “fini” ba “scientific ethos” iha nível “concrete operation”. Labarik sira (tinan 7–11) hahu ona tama iha operação lógica no hahu iha disciplina atu hanoin. Agora hau husu took ba ME, REPETE 13 no UNESCO – iha tinan 3 nia laran imi investe ba língua materna nia sei fo contribuição saida ba “scientific ethos”? Ho respeito tomak ba imi nia capacidade intelectual no experiência iha mundo tomak – hau la dun fiar katak projecto ida ne’e fo funan no fuan barak ba Timor Leste. Halo ki’ak liu tan ita nia intelectualidade mak mosu karik! Labarik sira husi Timor Leste sei sai “estrangeiro” iha mundo cientifico nian, tan nunca hetan oportunidade atu hatene lian sira nebe iha ona tradição cientifica metin (Inglês no Portugues). Tan sa mak ME, REPETE 13 no UNESCO la investe maka’as liu tan ba Portugues no Inglês (depois mak Tetum ho Bahasa Indonésia)? Ba hau, hanesan Herodes (símbolo ukun nain, ditadura) oho labarik barak iha Belém (mártires inocentes), nune’e mos Ministro da Educação hanesan Herodes nebe halo massacre ba labarik sira nebe inocente iha Timor Leste.

Ciência lingüística


Iha biban seluk, projecto atu hanorin “língua materna” ne’e bele sai hanesan “ciência lingüística” (ilmu bahasa) karik? Hanesan projecto piloto ida, dehan katak língua materna sei hahu implementa iha Lospalos (hanorin Fataluco ka Maclero ka Macassae), Manatuto (Galolen, Tetum, Idate, Habo, Cairui) no Oecusse (Baiqueno).

Nu’udar ciência lingüística, baibain aspecto sira tuir mai tem que tama iha matéria do ensino, la’os de’it vocabulário no gramática, maibe nakda’et mos ba iha semiologia (kona ba sinais como tal), semântica, semiótica (nebe fahe tan ba semântica, sintaxes no pragmática), sinais lingüística (fonética no fenomenologia). Ne’e duni, ciência lingüística ne’e luan no boot tebes. Hodi dehan ho liafuan seluk – projecto piloto ida ne’e la’os ki’ik-oan ida no la’os halimar nian.

Hau iha pergunta pratico lubuk ida ba ME no UNESCO atu loke debate publico. Ida uluk (1), kona ba ninia sustentabilidade: oinsa ninia financiamento ba ema atu hanorin no matéria didática; too bainhira? Ita iha experiência la di’ak wainhira ONU ninia agencia bara-barak loke Universidade hanesan loke kios. Wainhira osan hotu, Universidade mos “bancrupcy” (bankrut). Hau hanoin, hanorin língua materna ninia destino mos hanesan de’it – wainhira UNESCO sei iha osan ba projecto, sira tebe-rai. Osan hotu, sira mos tata-rai.

Tuir mai (2), Universidade ida nebe mak sei patrocínio atu halo nafatin pesquisa hodi formula língua materna ninia fundamento cientifico? UNTL ka DIT (nebe ninia Reitor mos tebe-rai maka’as atu hanorin língua materna, maibe la iha faculdade da letra ba língua materna/ fakultas sastra, jurusan bahasa daerah Nau’eti)?

Nune’e mos (3), instrutor ka mestre sira nebe hanorin língua materna hetan formação oinsa? Sira hanorin tan hatene ko’alia língua materna (la precisa hetan curso didático no metodologia), ka sira hanesan professional nebe formado (hetan titulo ba língua materna/ gelar sarjana bahasa daerah) iha língua materna rasik?

Sei iha tan (4), oinsa mak hakerek livro kona ba língua materna (vocabulário, gramática, semiologia, semântica, sintaxes, fonética, fenomenologia lingüística, nst) atu sai hanesan manual ba fatin ida de’it? Osan hira mak sei investe, se iha Timor Leste ita iha língua materna hamutuk 34? Keta halo Ministro da Educação hari’i companhia “fiktit” atu produz livro barak, maibe la mosu buat ida?

Ikus liu (5), tan sa mak la halo bo’ot liu tan investimento atu hanorin língua Tetum, Portugues, Inglês no Bahasa Indonésia? Iha UNTL no UNPAZ, wainhira estudante lubuk ida fo sira nia “skripsi” atu ha’u le, hau sente ran la halai kedas. Ha’u labele imagina tan ona: oinsa mak ita nia estudante universitário hakerek Bahasa Indonésia ida ho nível péssimo hanesan ne’e? Ita bele hare loron ba loron, ema ko’alia Tetum ho construção péssimo ida. Ko’alia Portugues mos “dudu ba la ba, dada mai la mai”. Inglês mos manggal hela. Hau la consegue hanoin, se Ministro da Educação la sente tragédia ida ne’e, aumenta tan fali problema foun.

Liafuan ikus ...

Ita bele loke discussão kona ba projecto língua materna. Maibe, lalika tama iha interesse política, maski lori tan Constituição RDTL nia raison d’etre. Discussão kona ba língua materna tem que hela iha zona cobertura acadêmico.

Hau hanoin, involvimento hudi organização sociedade civil bele de’it, maibe, ba sira nebe especializada iha instituição acadêmico. Ho respeito tomak ba OSC nia papel iha construção Timor Leste. Maibe, ida-idak iha ninia divisão de tarefa no território. Wainhira ko’alia kona ba lian nu’udar “ciência lingüística” no “língua cientifica” di’ak liu ko’alia iha nível acadêmico. La’os nível ativista sa tan ativismo. Bu’at nebe mosu iha UNTL (no TVTL, sai tan iha Youtube), hanesan “bofetada” (tamparan) ba mundo acadêmico nia oin. Nu’udar docente ida, ha’u la agoenta ho sofrimento iha fuan wainhira hare TVTL.

*) Hakerek na’in, docente iha Seminário Maior S. Pedro e S. Paulo, Díli; uluk hanorin mos iha UNTL no UNPAZ; hasai curso filosofia iha Pontifícia Universidade Gregoriana Roma (Itália) ho tese kona ba filosofia hermenêutica
publicada por FORUM HAKSESUK @ 11:43 PM