Hosi Auguso S. Barreto*
Eleisaun Presidensial tuir kalendariu sei halo iha loron 17 fulan-Marsu 2012. Númeru Kandidatu Prezidente (Kaprez) tuir loloos iha sanulu resin haat maibe ho eliminasaun Angela Freitas no ho fila hikas Avó Xavi ba Aman Maromak hosik hela Kaprez nai’n sanulu resin rua maka avansa ba to’o eleisaun. Kaprez hirak ne’e halo esforsu maka’as hodi bele manan ba kadeira númeru ida iha repúblika joven Timor-Leste. Ita haree katak prosesu eleisaun prezidensial ne’e hatudu mai ita fénomena dinámiku polítika ne’ebé sai hanesan lisaun no esperiensia ruma. Hosi observasaun durante ne’e, hakerek na’in identifika no aprezenta pontu hirak tuir mai.
Dahuluk, preparadu duni sai Prezidente. tuir rame-rame de’it ka nusa?
Kandidatura ba eleisaun presidensial 2012 tuir loloos hamutuk na’in sanulu resin haat. Maibe ida eliminadu tiha no ida fila hikas ba Aman Maromak. Kaprez elijibel sira hamutuk na’in sanulu resin rua. Haree hosi populasaun Timor-Leste maka númeru Kaprez ne’e barak liu. Maibe Konstituisaun fo dalan ba sidadaun Timor-Leste bele kandidata sira aan ba kargu ne’e. Maski ida ne’e sinal di’ak ba demokrasia maibe bele halo kualidade demokrasi laduk di’ak em termus sei halakon votus barak mós. Tuir opiniaun balun dehan katak númeru kaprez hirak ne’e barak liu hanesan ema nadodon ba komunga. Balun iha duni kapasidade, fiar-an no preparadu atu asumi kargu ne’e wainhira manan. Iha sorin seluk, la’os atu hatun malu maibe ita haree katak kandidatu balun la iha kapasidade no la iha esperiensia, sira nia militantes bele sura ho liman-fuan de’it maibe obriga kandidata an nafatin. Esperiensia ida ne’ebé halo ita dada iis ladiak maka ida akontese ba Avó Matebian Francisco Xavier do Amaral ne’ebé iha momentu ne’eba kondisaun saude la permiti maibe sei hola parte iha kandidatura presidensial ne’e. Maski kazu Avó matebian nian hamosu pro no kontra maibe parese úniku Timor-Leste maka mosu situasaun hanesan ne’e. Iha tempu oin mai tenke hadia sistema ida ne’e ho ninia kriteria ruma hodi nune’e halo ita nia demokrasia iha kualidade no la hamosu interpretasaun negativu oioin.
Daruak, Kaprez independenti, apoiu hosi partidos polítikos ka gado-gado?
Kaprez bele ema ne’ebé hamrik mesak ka independenti no kandidatu hosi Partido Polítika (Parpol) ka Parpol maka kandidata nia manu aman ida ba sai Kapreze. Kaprez Francisco Lu-Olo no Luis Gutteres (Lugu), Manuel Tirman hanesan ezemplu sira ne’ebé mai hosi parpol. Iha fali sorin seluk, kandidatu hirak ne’ebé inisiu liu hosi dalan independenti maibe ikus mai hetan apoiu hosi Parpol. Ezemplu Jose Ramos Horta no Taur Matan Ruak (TMR) no Rogerio Lobato. TMR fofoun kandidata-an hanesan ema independenti maibe ikus mai hetan apoiu hosi CNRT, Undertim, UDT, PST, ASDT (Semanário, 10 Marsu 2012). Jose Ramos Horta mós kandidatu independenti ida maibe ikus mai hetan apoiu hosi ASDT sorin, Bloku Proklamador, nsst. Kandidatu hanesan Lucas da Costa, maski kandidata-an mós hanesan independenti maibé militantes PD balun sei iha nia kotuk. Lisaun ita hetan hosi ne’e maka bele dehan katak maski kandidatu sira balun karik konsidera sira-an independenti maibé la 100% ona. Ho apoiu hosi Parpol sira defisil ona ba kandidatu hirak ne’e atu mantein ka konsistente ho sira nia independensia. Karik manan no sai presidenti nia bele independenti nafatin no sei la haliis ba Parpol ne’ebé apoiu nia? Ka terkooptasi no monu ba Parpol ninia hakarak no sei la kontra karik Parpol ne’e ka’er governu halo governasaun ladiak?
Datoluk, kompetisaun Kaprez civil « eis militar » no Kaprez civil?
Kaprez ba eleisaun presidensial 2012 ne’e bele fahe ba grupu rua, grupu sivil eis militar ka forsa armadas no grupu ema sivil duni ka la’os eis militar. Ezemplu Kaprez eis militar maka Francisco Lu-Olo no eis major jeneral Taur Matan Ruak (TMR). Normalmente atu atrai votantes sira, meius ida maka liu hosi fahe foto, sticker, no espanduk. Ita haree iha foto no espanduk Kaprez eis militar hirak ne’e balun uza farda kamfladu militar (seragam loreng) no balun la’e. Maun bo’ot Xanana ne’ebé oras ne’e nuudar PM mós mosu iha espanduk ho farda loreng, hatudu karik maun Xanana mós kandidata fali aan ba kargu presidenti ne’e? Uza farda loreng ne’e konsege dada atensaun no preokupasaun Kaprez seluk, ezemplu hosi Fernando La Sama (Diário Nacional, 13 Marsu 2012). Maski hamosu pro no kontra, ne’e hanesan idaidak nia meius, hatudu idaidak nia latar belakang, idaidak nia perfil, iha polítika buat baibain ida. Iha nasaun seluk mós akontese eis jeneral (militar) sira wainhira sira sivil ona, iha kapasidade, kandidata aan no to’o ikus manan duni. Maibe ita mós kumprende ho preokupasaun konaba uza farda ne’e tamba Timor-Leste foin sai hosi situasaun konflitu no krize hirak ne’ebé asosiadu ho militar hodi hamosu konfuzaun uituan. Povu ki’ik balun lahatene no hanoin kandidatu hirak ne’e sei militar ativu ka nusa? No uza farda ne’e halo povu ki’ik balun psikolojikamente bele tauk. Terlepas hosi kestaun uza farda ka la uza, ita la iha dúvidas ba kandidatu eis militar hirak ne’e. Sira mesak ema Timor-oan, luta na’in, sakrifika sira nia moris tomak hodi luta ba ukun rasik-an, sira iha kapasidade no serve duni atu ka’er ukun. Basta ka’er tiha ukun tenke luta lori sai povu hosi nakukun laran kiak no mukit, haburas demokrasia, respeita direitus umanus, kria paz no hatemin unidade nasional.
Dahaat, kompetisaun entre Kaprez veteranu luta na’in sira?
Kaprez sira ba eleisaun presidensial 2012 mai hosi latar belakang oioin. Ida ne’ebé moos liu ba ita mak Kaprez hosi veternaru sira. Iha Timor-Leste ita bele fahe veteranu ba grupu maior tolu: veteranu hosi forsas armadas (militar), veteranu hosi liña diplomatiku, no veteranu hosi liña klandestina. Veteranu hosi forsa armadas reprezenta hosi TMR no Lo-Ulo, veteranu diplomata sira mak Ramos Horta, Lugu, Abilio de Araujo no Rogerio Lobato, no veteranu klandestina reprezenta hosi Lucas da Costa no Fernando La Sama. Iha kampaña Kaprez veteranu hirak ne’e idaidak hakilar makaas katak tempu too ona ba veteranu hirak ne’e atu ka’er ukun. Ezemplu, Kaprez TMR iha ninia kampaña iha Baucau hateten katak “PR Ba 2012-2017 Tenki Ema Veteranus” (Semanário, 10 Marsu 2012). Iha sorin seluk, La Sama hato’o nia argumentu katak veteranu hosi forsa armadas ka’er ona kargu prezindete iha 2002-2007, oras ne’e daudaun kargu prezidente ka’er hosi veteranu diplomata sira (2007-2012), no to’o tempu ona atu veteranu klandestina ka’er fali ukun (2012-2017). Interesante tebes atu rona Kaprez veteranu hirak ne’e nia argumentu. Ita hotu konkorda katak Kaprez veteranu sira iha kapasidade no merese duni atu ka’er ukun. Maibe iha demokrasia nia laran ema hotuhotu iha oportunidade hanesan atu sai prezidente tuir kapasidade, esperiensia, tuir norma no étika demokrasia ne’e rasik no liuliu tenki tuir povu nia hakarak. Importante maka ne’e, povu ki’ik sira apoiu tiha Kaprez veteranu sira sai ema bo’ot alias prezidente, tenki luta ba povu ki’ik sira nia moris di’ak, la’os prezidente ba ema veteranu sira de’it ka la’os luta ba de’it veteranu nia di’ak. Povu iha mak hahoris veteranu, povu maka veteranu isin. Lia-fuan seluk bele dehan veteranu mai hosi povu, ho povu, no luta ba povu.
Dalimak, partisipasaun no kompetisaun Kaprez feto no Kaprez mane?
Ita nota mos katak eleisaun presidensial ida ne’e iha Kaprez feto na’in rua. Tuir loloos na’in tolu maibe hanesan temin tiha ona katak ida eliminadu tiha. Partisipasaun feto iha kandidatura presidensial ne’e maski hosi aspetu númeru ki’ik tebes maibe hatudu ona katak sira mós iha kapasidade atu kompete ho sira nia maluk mane sira. Ida ne’e esperiensia ida di’ak ba feto sira nia ba ita hotu. Maibe feto sira tenke prepara-an di’ak liutan atu nune’e iha eleisaun tinan lima oin mai númeru ne’e bele aumenta tan no akompaña mós ho kualidade ne’ebé di’ak liu hodi halakon tiha dominasaun mane sira. Ita mehi katak iha tinan lima oin mai ba oin Timor-Leste sei iha presidente feto. Presidente feto talvez bele hamosu situasaun no nuansa politika no dezenvolvimentu ida di’ak liu, la’o ho malirin, paz no dame.
Daneen, kampaña ho massa bo’ot ka door to door de’it?
Durante kampaña nia laran ita haree katak kandidatu balun halo kampaña ho massa rihun ba rihun, maibe balun halo de’it kampaña door-to-door. Estratejia kampaña ho massa barak ka hosi door-to-door ne’e iha vantajem no disvantajem liliu depende ba kapasidade finanseiru. Kampaña ho massa ema rihun ne’e atu hatudu katak kandidatu ne’e hetan apoiu makaas tebes. Interesante tebes haree buat ne’ebé maka hato’o hosi Presidente Partido CNRT Xanana Gusmão ba apoiantes Kaprez TMR nian iha Dili katak atu “sapuh rata” signifika hakarak manan maioria (Timor Post 13 Marsu 2012). Xanana husu atu tenke hamutuk hodi halakon tiha door-to-door oan sira ne’e. Kaprez sira seluk mós klaru hakarak sapuh rata hotu. Maski nune’e massa barak ne’e “belun tentu” fo sira nia votus ba kandidatu ida ne’e. Iha motivasaun oioin ne’ebé halo ema mai tuir kampaña; balu hakarak hatene kandidatu sira (durante ne’e sira rona naran de’it ka haree de’it iha televizaun). Balun mai tamba hakarak rona no hatene diretamente kandidatu ne’e ninia programa, maibe balun mós mai tuir harame kampaña hanesan divertimentu ka hiburan de’it. Interesante tebes mós atu haree predisaun Timor Post nia ho titlu “Rormantis Mak doko Kampaña? (Timor Post, 13 Marsu 2012). Mosu naran oioin ba grupu ne’e hanesan “Romantis” (Rombongan Makan Gratis), “Romintis” (Rombongan mina gratis), “Rosaktis” (Rombongan sa’e kareta gratis), “Rosiktis” (Rombongan simu kamizola gratis), no “Rosotis” (Rombongan simu osan gratis). Kampaña ho massa bo’ot no rame ka hosi door-to-door ne’e hanesan meius ida maibe hanesan povu balun ki’ik sira husu katak labele uza sira hanesan instrumentu polítika ba interese privadu Kaprez nian de’it. To’o kampaña ema bo’ot no Kaprez sira mai hakruuk no kuaze atu rei tan povu aileba sira nia ain, maibe wainhira sai presidente haluha tiha povu hirak ne’e. Se nune’e nafatin povu ki’ik maka sei sai vitima ba bebeik, no sira ne’ebé moris di’ak mak Kaprez sira no Romantis, Romintis, Rosaktis, Rosiktis no Rosotis sira.
Dahituk, kampaña programa presidente ka programa governu?
Kandidatu sira halo sira nia kampaña ho lia-fuan funan-funan, lia-fuan rebo-rebo, hakarak halo mudansa barak ka transformasaun oioin, hadiak povu nia moris, hadiak Estrada, hadiak ekonomia. Balun ko’alia makaas atu muda sistema, halo revizau ba Lei-inan konaba problema dalen (lingua), nsst. Ita bele dehan katak materia kampaña hirak ne’e di’ak hotu maibe barak liu maka la realistíku ne’ebé bele konsidera hanesan slogan ka retórika polítika de’it. Ita nota katak kandidatu sira halo kampaña la’os hanesan kandidatu ba presidente maibe hanesan fali kampaña parlementar, hanesan Kaprez sira mak atu ka’er falin governu hodi trasa programa dezenvolvimentu. Ita haree ona esperiensia tinan lima liu-ba maski mosu korupsaun, povu hakilar susar no mukit iha fatin hot-hotu maibe Presidente labele halo buat ida. Presidente hakarak kria programa no hetan orsamentu balu atu halo dezenvolvimentu maibe lei la permiti. Apalagi kandidatu hirak ne’e hetan apoiu makaas hosi Parpol. Se mak atu manda se? Maski nune’e ita iha nafatin esperansa bo’ot ba Kaprez hirak ne’e. Ida ne’ebe de’it maka manan no sai presidente tenke luta ba povu nia moris di’ak. Presindete la bele nonok no yes man de’it ba governu ida ne’ebé ninia governasaun la’o ladiak. Kaprez sira nia ko’alia kroat no makaas atu halo di’ak povu nia moris la’os halo de’it iha tempu kampaña maibe tenke kontinua halo nafatin wainhira sai presidente.
Daualuk, Kaprez matenek, iha maturidade di’ak rezulta kampaña la’o di’ak
Ita povu tomak bele haksolok ba faze kampaña ne’e tamba hala’o ho di’ak duni. Ita tenki urgullu ba ita nia Kaprez sira ne’ebé hatudu ona sira nia kapasidade no maturidade wainhira tama iha prosesu jogu kompetisaun polítika. Sira hatudu ona sira nia kapasidade lideransa ne’ebé merese povu atu tau fiar ba. Maski mosu opiniaun ka diferensa oioin maibe ida ne’e atu hariku ita nia demokrasia, kontribui ba dezenvolvimentu nasional, no hametin ita nia unidade nasional. Parabens ba lideransa nasional sira, iha estadu, seguransa PNTL, FFDTL no komponentis hothotu ne’ebé fó liman ba malu, halo ona esforsu makaas hodi mantein seguransa, hakmatek, paz no dame. Ita espera katak eleisaun parlementar tuir mai sei halo tuir ezemplu hosi eleisaun prezidensial ne’e.
Lia-fuan ikus
Fenómena hirak temin iha leten balun la’o baibain ona maibé balun mós foun ba ita. Pontu hirak ne’e la’os atu hatun ema ida maibe tenta atu hatene klean liu tan konaba situasaun no mudansa polítika no ita nia tampilan Kaprez sira iha eleisaun presidensial ida ne’e. Ita espera katak ho esperiensia hirak ne’e bele sai referensia atu nune’e bele hadia iha tempu oin mai. Ita laran haksolok tebes ho atetidu no komportamentu Kaprez sira durante tempu kampaña. Maski iha kontradisaun oioin maibe sira kontinua kalma no mantein nafatin situasaun hakmatek no unidade nasional, la iha rungu-ranga. Ba povu ki’ik sira situasaun hakmatek mak importante liu atu nune’e sira bele kontinua la’o buka sira nia moris. Hanesan povu ki’ik, ita husu ba Kaprez sira atu la’os de’it hakarak manan, maibe tenki prontu atu simu mós realidade wainhira povu la vota ba sira. Kadeira presidente da repúblika iha ida de’it, tamba ne’e Kaprez ida maka sei tuur iha ne’eba no sira seluk sei fila fali ba sira nia k’nua. Ida bé manan tenke sai prezidente da repúblika duni katak prezidente ba ema Timor-Leste tomak no ukun ho di’ak. Ida bé lakon, tenke simu ho liman rua, simu ho gentleman, tamba povu seidauk fo fiar ba sira. Moris ne’e la’os hothotu tenki sai prezidente, garis tangan no sorte la hanesan. Iha toos seluk maka tenke halo, inklui tuun ba hamutuk ho povu ki’ik aileba sira halo natar hodi aumenta aihan iha Timor-Leste, reduz tiha importansaun fos mai hosi rai liur, hodi nune’e povu sei la hamlaha tan. Mai ita hotu ba tuir eleisaun presidensial ho paz no dame. Boa suksesu ba Kaprez sira hotu no parabens ba vensedor. Maromak tulun ita hotu.
*Hakerek na’in Timor-oan hela iha Dili.
Dahuluk, preparadu duni sai Prezidente. tuir rame-rame de’it ka nusa?
Kandidatura ba eleisaun presidensial 2012 tuir loloos hamutuk na’in sanulu resin haat. Maibe ida eliminadu tiha no ida fila hikas ba Aman Maromak. Kaprez elijibel sira hamutuk na’in sanulu resin rua. Haree hosi populasaun Timor-Leste maka númeru Kaprez ne’e barak liu. Maibe Konstituisaun fo dalan ba sidadaun Timor-Leste bele kandidata sira aan ba kargu ne’e. Maski ida ne’e sinal di’ak ba demokrasia maibe bele halo kualidade demokrasi laduk di’ak em termus sei halakon votus barak mós. Tuir opiniaun balun dehan katak númeru kaprez hirak ne’e barak liu hanesan ema nadodon ba komunga. Balun iha duni kapasidade, fiar-an no preparadu atu asumi kargu ne’e wainhira manan. Iha sorin seluk, la’os atu hatun malu maibe ita haree katak kandidatu balun la iha kapasidade no la iha esperiensia, sira nia militantes bele sura ho liman-fuan de’it maibe obriga kandidata an nafatin. Esperiensia ida ne’ebé halo ita dada iis ladiak maka ida akontese ba Avó Matebian Francisco Xavier do Amaral ne’ebé iha momentu ne’eba kondisaun saude la permiti maibe sei hola parte iha kandidatura presidensial ne’e. Maski kazu Avó matebian nian hamosu pro no kontra maibe parese úniku Timor-Leste maka mosu situasaun hanesan ne’e. Iha tempu oin mai tenke hadia sistema ida ne’e ho ninia kriteria ruma hodi nune’e halo ita nia demokrasia iha kualidade no la hamosu interpretasaun negativu oioin.
Daruak, Kaprez independenti, apoiu hosi partidos polítikos ka gado-gado?
Kaprez bele ema ne’ebé hamrik mesak ka independenti no kandidatu hosi Partido Polítika (Parpol) ka Parpol maka kandidata nia manu aman ida ba sai Kapreze. Kaprez Francisco Lu-Olo no Luis Gutteres (Lugu), Manuel Tirman hanesan ezemplu sira ne’ebé mai hosi parpol. Iha fali sorin seluk, kandidatu hirak ne’ebé inisiu liu hosi dalan independenti maibe ikus mai hetan apoiu hosi Parpol. Ezemplu Jose Ramos Horta no Taur Matan Ruak (TMR) no Rogerio Lobato. TMR fofoun kandidata-an hanesan ema independenti maibe ikus mai hetan apoiu hosi CNRT, Undertim, UDT, PST, ASDT (Semanário, 10 Marsu 2012). Jose Ramos Horta mós kandidatu independenti ida maibe ikus mai hetan apoiu hosi ASDT sorin, Bloku Proklamador, nsst. Kandidatu hanesan Lucas da Costa, maski kandidata-an mós hanesan independenti maibé militantes PD balun sei iha nia kotuk. Lisaun ita hetan hosi ne’e maka bele dehan katak maski kandidatu sira balun karik konsidera sira-an independenti maibé la 100% ona. Ho apoiu hosi Parpol sira defisil ona ba kandidatu hirak ne’e atu mantein ka konsistente ho sira nia independensia. Karik manan no sai presidenti nia bele independenti nafatin no sei la haliis ba Parpol ne’ebé apoiu nia? Ka terkooptasi no monu ba Parpol ninia hakarak no sei la kontra karik Parpol ne’e ka’er governu halo governasaun ladiak?
Datoluk, kompetisaun Kaprez civil « eis militar » no Kaprez civil?
Kaprez ba eleisaun presidensial 2012 ne’e bele fahe ba grupu rua, grupu sivil eis militar ka forsa armadas no grupu ema sivil duni ka la’os eis militar. Ezemplu Kaprez eis militar maka Francisco Lu-Olo no eis major jeneral Taur Matan Ruak (TMR). Normalmente atu atrai votantes sira, meius ida maka liu hosi fahe foto, sticker, no espanduk. Ita haree iha foto no espanduk Kaprez eis militar hirak ne’e balun uza farda kamfladu militar (seragam loreng) no balun la’e. Maun bo’ot Xanana ne’ebé oras ne’e nuudar PM mós mosu iha espanduk ho farda loreng, hatudu karik maun Xanana mós kandidata fali aan ba kargu presidenti ne’e? Uza farda loreng ne’e konsege dada atensaun no preokupasaun Kaprez seluk, ezemplu hosi Fernando La Sama (Diário Nacional, 13 Marsu 2012). Maski hamosu pro no kontra, ne’e hanesan idaidak nia meius, hatudu idaidak nia latar belakang, idaidak nia perfil, iha polítika buat baibain ida. Iha nasaun seluk mós akontese eis jeneral (militar) sira wainhira sira sivil ona, iha kapasidade, kandidata aan no to’o ikus manan duni. Maibe ita mós kumprende ho preokupasaun konaba uza farda ne’e tamba Timor-Leste foin sai hosi situasaun konflitu no krize hirak ne’ebé asosiadu ho militar hodi hamosu konfuzaun uituan. Povu ki’ik balun lahatene no hanoin kandidatu hirak ne’e sei militar ativu ka nusa? No uza farda ne’e halo povu ki’ik balun psikolojikamente bele tauk. Terlepas hosi kestaun uza farda ka la uza, ita la iha dúvidas ba kandidatu eis militar hirak ne’e. Sira mesak ema Timor-oan, luta na’in, sakrifika sira nia moris tomak hodi luta ba ukun rasik-an, sira iha kapasidade no serve duni atu ka’er ukun. Basta ka’er tiha ukun tenke luta lori sai povu hosi nakukun laran kiak no mukit, haburas demokrasia, respeita direitus umanus, kria paz no hatemin unidade nasional.
Dahaat, kompetisaun entre Kaprez veteranu luta na’in sira?
Kaprez sira ba eleisaun presidensial 2012 mai hosi latar belakang oioin. Ida ne’ebé moos liu ba ita mak Kaprez hosi veternaru sira. Iha Timor-Leste ita bele fahe veteranu ba grupu maior tolu: veteranu hosi forsas armadas (militar), veteranu hosi liña diplomatiku, no veteranu hosi liña klandestina. Veteranu hosi forsa armadas reprezenta hosi TMR no Lo-Ulo, veteranu diplomata sira mak Ramos Horta, Lugu, Abilio de Araujo no Rogerio Lobato, no veteranu klandestina reprezenta hosi Lucas da Costa no Fernando La Sama. Iha kampaña Kaprez veteranu hirak ne’e idaidak hakilar makaas katak tempu too ona ba veteranu hirak ne’e atu ka’er ukun. Ezemplu, Kaprez TMR iha ninia kampaña iha Baucau hateten katak “PR Ba 2012-2017 Tenki Ema Veteranus” (Semanário, 10 Marsu 2012). Iha sorin seluk, La Sama hato’o nia argumentu katak veteranu hosi forsa armadas ka’er ona kargu prezindete iha 2002-2007, oras ne’e daudaun kargu prezidente ka’er hosi veteranu diplomata sira (2007-2012), no to’o tempu ona atu veteranu klandestina ka’er fali ukun (2012-2017). Interesante tebes atu rona Kaprez veteranu hirak ne’e nia argumentu. Ita hotu konkorda katak Kaprez veteranu sira iha kapasidade no merese duni atu ka’er ukun. Maibe iha demokrasia nia laran ema hotuhotu iha oportunidade hanesan atu sai prezidente tuir kapasidade, esperiensia, tuir norma no étika demokrasia ne’e rasik no liuliu tenki tuir povu nia hakarak. Importante maka ne’e, povu ki’ik sira apoiu tiha Kaprez veteranu sira sai ema bo’ot alias prezidente, tenki luta ba povu ki’ik sira nia moris di’ak, la’os prezidente ba ema veteranu sira de’it ka la’os luta ba de’it veteranu nia di’ak. Povu iha mak hahoris veteranu, povu maka veteranu isin. Lia-fuan seluk bele dehan veteranu mai hosi povu, ho povu, no luta ba povu.
Dalimak, partisipasaun no kompetisaun Kaprez feto no Kaprez mane?
Ita nota mos katak eleisaun presidensial ida ne’e iha Kaprez feto na’in rua. Tuir loloos na’in tolu maibe hanesan temin tiha ona katak ida eliminadu tiha. Partisipasaun feto iha kandidatura presidensial ne’e maski hosi aspetu númeru ki’ik tebes maibe hatudu ona katak sira mós iha kapasidade atu kompete ho sira nia maluk mane sira. Ida ne’e esperiensia ida di’ak ba feto sira nia ba ita hotu. Maibe feto sira tenke prepara-an di’ak liutan atu nune’e iha eleisaun tinan lima oin mai númeru ne’e bele aumenta tan no akompaña mós ho kualidade ne’ebé di’ak liu hodi halakon tiha dominasaun mane sira. Ita mehi katak iha tinan lima oin mai ba oin Timor-Leste sei iha presidente feto. Presidente feto talvez bele hamosu situasaun no nuansa politika no dezenvolvimentu ida di’ak liu, la’o ho malirin, paz no dame.
Daneen, kampaña ho massa bo’ot ka door to door de’it?
Durante kampaña nia laran ita haree katak kandidatu balun halo kampaña ho massa rihun ba rihun, maibe balun halo de’it kampaña door-to-door. Estratejia kampaña ho massa barak ka hosi door-to-door ne’e iha vantajem no disvantajem liliu depende ba kapasidade finanseiru. Kampaña ho massa ema rihun ne’e atu hatudu katak kandidatu ne’e hetan apoiu makaas tebes. Interesante tebes haree buat ne’ebé maka hato’o hosi Presidente Partido CNRT Xanana Gusmão ba apoiantes Kaprez TMR nian iha Dili katak atu “sapuh rata” signifika hakarak manan maioria (Timor Post 13 Marsu 2012). Xanana husu atu tenke hamutuk hodi halakon tiha door-to-door oan sira ne’e. Kaprez sira seluk mós klaru hakarak sapuh rata hotu. Maski nune’e massa barak ne’e “belun tentu” fo sira nia votus ba kandidatu ida ne’e. Iha motivasaun oioin ne’ebé halo ema mai tuir kampaña; balu hakarak hatene kandidatu sira (durante ne’e sira rona naran de’it ka haree de’it iha televizaun). Balun mai tamba hakarak rona no hatene diretamente kandidatu ne’e ninia programa, maibe balun mós mai tuir harame kampaña hanesan divertimentu ka hiburan de’it. Interesante tebes mós atu haree predisaun Timor Post nia ho titlu “Rormantis Mak doko Kampaña? (Timor Post, 13 Marsu 2012). Mosu naran oioin ba grupu ne’e hanesan “Romantis” (Rombongan Makan Gratis), “Romintis” (Rombongan mina gratis), “Rosaktis” (Rombongan sa’e kareta gratis), “Rosiktis” (Rombongan simu kamizola gratis), no “Rosotis” (Rombongan simu osan gratis). Kampaña ho massa bo’ot no rame ka hosi door-to-door ne’e hanesan meius ida maibe hanesan povu balun ki’ik sira husu katak labele uza sira hanesan instrumentu polítika ba interese privadu Kaprez nian de’it. To’o kampaña ema bo’ot no Kaprez sira mai hakruuk no kuaze atu rei tan povu aileba sira nia ain, maibe wainhira sai presidente haluha tiha povu hirak ne’e. Se nune’e nafatin povu ki’ik maka sei sai vitima ba bebeik, no sira ne’ebé moris di’ak mak Kaprez sira no Romantis, Romintis, Rosaktis, Rosiktis no Rosotis sira.
Dahituk, kampaña programa presidente ka programa governu?
Kandidatu sira halo sira nia kampaña ho lia-fuan funan-funan, lia-fuan rebo-rebo, hakarak halo mudansa barak ka transformasaun oioin, hadiak povu nia moris, hadiak Estrada, hadiak ekonomia. Balun ko’alia makaas atu muda sistema, halo revizau ba Lei-inan konaba problema dalen (lingua), nsst. Ita bele dehan katak materia kampaña hirak ne’e di’ak hotu maibe barak liu maka la realistíku ne’ebé bele konsidera hanesan slogan ka retórika polítika de’it. Ita nota katak kandidatu sira halo kampaña la’os hanesan kandidatu ba presidente maibe hanesan fali kampaña parlementar, hanesan Kaprez sira mak atu ka’er falin governu hodi trasa programa dezenvolvimentu. Ita haree ona esperiensia tinan lima liu-ba maski mosu korupsaun, povu hakilar susar no mukit iha fatin hot-hotu maibe Presidente labele halo buat ida. Presidente hakarak kria programa no hetan orsamentu balu atu halo dezenvolvimentu maibe lei la permiti. Apalagi kandidatu hirak ne’e hetan apoiu makaas hosi Parpol. Se mak atu manda se? Maski nune’e ita iha nafatin esperansa bo’ot ba Kaprez hirak ne’e. Ida ne’ebe de’it maka manan no sai presidente tenke luta ba povu nia moris di’ak. Presindete la bele nonok no yes man de’it ba governu ida ne’ebé ninia governasaun la’o ladiak. Kaprez sira nia ko’alia kroat no makaas atu halo di’ak povu nia moris la’os halo de’it iha tempu kampaña maibe tenke kontinua halo nafatin wainhira sai presidente.
Daualuk, Kaprez matenek, iha maturidade di’ak rezulta kampaña la’o di’ak
Ita povu tomak bele haksolok ba faze kampaña ne’e tamba hala’o ho di’ak duni. Ita tenki urgullu ba ita nia Kaprez sira ne’ebé hatudu ona sira nia kapasidade no maturidade wainhira tama iha prosesu jogu kompetisaun polítika. Sira hatudu ona sira nia kapasidade lideransa ne’ebé merese povu atu tau fiar ba. Maski mosu opiniaun ka diferensa oioin maibe ida ne’e atu hariku ita nia demokrasia, kontribui ba dezenvolvimentu nasional, no hametin ita nia unidade nasional. Parabens ba lideransa nasional sira, iha estadu, seguransa PNTL, FFDTL no komponentis hothotu ne’ebé fó liman ba malu, halo ona esforsu makaas hodi mantein seguransa, hakmatek, paz no dame. Ita espera katak eleisaun parlementar tuir mai sei halo tuir ezemplu hosi eleisaun prezidensial ne’e.
Lia-fuan ikus
Fenómena hirak temin iha leten balun la’o baibain ona maibé balun mós foun ba ita. Pontu hirak ne’e la’os atu hatun ema ida maibe tenta atu hatene klean liu tan konaba situasaun no mudansa polítika no ita nia tampilan Kaprez sira iha eleisaun presidensial ida ne’e. Ita espera katak ho esperiensia hirak ne’e bele sai referensia atu nune’e bele hadia iha tempu oin mai. Ita laran haksolok tebes ho atetidu no komportamentu Kaprez sira durante tempu kampaña. Maski iha kontradisaun oioin maibe sira kontinua kalma no mantein nafatin situasaun hakmatek no unidade nasional, la iha rungu-ranga. Ba povu ki’ik sira situasaun hakmatek mak importante liu atu nune’e sira bele kontinua la’o buka sira nia moris. Hanesan povu ki’ik, ita husu ba Kaprez sira atu la’os de’it hakarak manan, maibe tenki prontu atu simu mós realidade wainhira povu la vota ba sira. Kadeira presidente da repúblika iha ida de’it, tamba ne’e Kaprez ida maka sei tuur iha ne’eba no sira seluk sei fila fali ba sira nia k’nua. Ida bé manan tenke sai prezidente da repúblika duni katak prezidente ba ema Timor-Leste tomak no ukun ho di’ak. Ida bé lakon, tenke simu ho liman rua, simu ho gentleman, tamba povu seidauk fo fiar ba sira. Moris ne’e la’os hothotu tenki sai prezidente, garis tangan no sorte la hanesan. Iha toos seluk maka tenke halo, inklui tuun ba hamutuk ho povu ki’ik aileba sira halo natar hodi aumenta aihan iha Timor-Leste, reduz tiha importansaun fos mai hosi rai liur, hodi nune’e povu sei la hamlaha tan. Mai ita hotu ba tuir eleisaun presidensial ho paz no dame. Boa suksesu ba Kaprez sira hotu no parabens ba vensedor. Maromak tulun ita hotu.
*Hakerek na’in Timor-oan hela iha Dili.
Sem comentários:
Enviar um comentário