quinta-feira, 10 de fevereiro de 2011

Xanana, Leao ho Leu (Bote) by Ilidio Ximenes da Costa


Iha tempo resistensia to’o agora dau-daun ne’e, naran Xanana sei boot iha rai laran no rai liur. Naran boot tamba ukun nain/lider ba resistensia kontra invasaun Indonesia, naran boot tamba halibur ema e partidu e organisasaun houtu iha CNRT iha tempo resistensia, naran boot tamba sai hanesan presidente da republika Timor-Leste, naran boot tamba sai hikas fila fali presidente ba partidu CNRT no naran boot tamba primeiro ministro actual ba periode ne’e. Buat sira houto tamba hahu husi prinsipio no istoria ida. Prinsipio mak libertasaun patria no libertasaun povo nebe koalia ou konta husi ibun ba ibun ho hakerek hela iha suratan e livro husi autor resistensia sira nebe sei esiste hodi sai historia ba gerasaun foun. Wainhira autor resistensia sira la iha ona, geresaun foun mos sei la hatene nia istoria resistansia nebe mos sei bele afeta ba nasionalismo no patriotismo gerasaun foun. Istoria e istoria no istoria tenki transmit ba ema seluk no istoria tenki haktuir lolos.

Maski, ema barak dehan tempo seidauk to’o, tempo seidauk iha atu hakerek, maibe tempo sempre ba oin nafatin, tempo lao nafatin, atu diak liu it abele hahu ho buat kiik nebe laos hodi hakerek deit, maibe hatudu e hadia fatin sira iha resistensia mak iha ba gerasun foun e nune sira bele iha kuinesemento oiton hodi bele buka rasik hodi hatene oitoan. Iha ne’e hakerek nain focus liu ba fatin historiku no author istoria resistensia hodi bele desenvolve ba area turismo nia.

Uluk liu, hakerek nain rona husi ema konta katak base resistensia hahu moris fali iha Mehara, los e lae? horas ne’e sai perguntas boot ida nebe persisa resposta ou esplikasaun klara husi autor sira hahu hato’o ba gerasaun foun. Nune mos, harekek nain rona istoria ida katak Xanana tuur tama iha “Leu” (Fataluku lian) ou Bote (Tetun) laran no iha leten taka ho fahi nia ai han. Hakerek nain interesado ho istoria ne’e  atu hetan aotor no hatene. Husi plano ba plano no visita ba visita iha rai ne’e la hetan. Ikus mai, iha viagen ida iha loron 17 fulan Junho 2008, hakerek nain hakat liu ba tan iha rai Mehara hodi buka hatene no hetan duni ema nebe tutur Xanana iha “Leu” / Bote laran. Ema ne’e mak Ricardo da Conceicao ho naran kodiku resistensia mak LEAO”, horas ne’e nia ho idade 75 anos, nia katuas ona. Nia ema resistensia iha rede cladestina hanesan estafeta. Atu hetan autor ne’e lori tempo naruk; husu husi uma ba uma, husu ba ema katuas/fereik sira no joven sira. Resposta nebe hetan mak barak liu mak katuas e ferik sira hatene no joven sira barak la hatene. Ne’e hatudu katak istoria resistensia seidauk hatoo ou hanorin mos iha eskola karik.

Hahu husi ne’e, ami dada lia husi tuku 1 loraik too  tuku 5 lokraik. Tio Leao hahu kontak istoria; hau hetan orden husi membro resistensia ida (la fo hatene naran) atu hakliki maun bot Xanana husi fatin Cewai iha Com lori too ba iha Mehara. Tuir dalan iha fatin Serelau, militar sira husu nia, ba nebe no lori saida? Tio Leao hatan dehan,” hau lori fahi nia hahan, no atu ba iha Mehara”, nia kontinua lao too ba iha fatin maski Leu ne’e todan tebes. Xanana hela ho nia durante semana ida, haktuir Tio Leao. Tio Leao haktuir tenik katak maun boot Xanana ain kanek boot, nebe labele lao. Oinsa halo tratamento ba maun boot Xanana nia ain? Tio Leao dehan, hau ba simu aimoruk iha PUSKESMAS/clinika hafoin fo aimoruk kapsul ba nia. Depois de Ain diak oitoan hau entrega fali maun boot Xanana ba senhor Orlando Jose Maria ho naran kodeku Mau Welis (matebian ona) nebe mate iha 1985. Leu ne’e sei iha ka? Tio Leao dehan la iha ona. Karik sei iha rohan oan ruma husi Leu ne’e e nakles mos la iha buat ida? Lae oan, at no soe tiha ona iha uluk kedas. Ita lakon tan sasan autentik ida.

Durante muda sai tiha husi uma, Xanana sira ba subar fali fatuk kuak naran “Lu Curu” (Gua Tupai ou laku fatin), husi fatin ne’e mak maun boot Xanana hasoru malu ho Mau Weles, Julio Ferreira ho kodiku Holinacha, Quinalaka no Raja Miguel (matebian ona), Dom Martinho da Costa (matebian ona), Padre Luis (matebian ona) no Padre Afonso Nacher (matebian ona). Sira nia hasoru malu hodi koalia no halo plano no estragia ba resistensia ba libertasaun patria/ukun an. Tebes ka? Persisa resposta husi autores resistensia sira nebe sei moris ba istoria ne’e.
“Lu Curu” fatin ida mak historiku no fatin ida mak bele atria turista antes halo sira nia viagen ba Tutuala e Jaco, wainhira desenvolve diak fatin ne’e. Isemplo ida mak iha Indonesia “Gua Selarong” subar fatin Diponegoro” nebe sai fatin turista no fatin ba estudantes sira hodi haree no hatene sira nia istoria.

Oinsa atu desenvolve fatin ne’e? Tuir hakerek nain nia hanoin; halo konsulta ho autor no autoridade local sira no komunidade, hafoin halo monumento no hatuur fila fali “LEU” ou BOTE imitasi ida no mos rai dokumentus hanesan fotografia, e halo pinturas ou estatua balu no seluk tan atu bele representa ou relembra fila resistencia iha pasado ba gerasaun foun. Depois ida ne’e, fo ba veteranus, juventude no suco hodi tau matan no halo retribuisaun/kontribuisaun kiik ba visitors sira wainhira sira hakarak tama ba iha “LU CURU” laran.

Benefisio saida mak sei hetan husi LU CURU? Ida, gerasaun foin hatene e rona ho hare fatin  istoria resistensia liu husi autor resistensia nebe sei moris, la os trasmiti ou hakerek fali husi ema seluk enkuanto sira sei moris (hanesan Tio Leao, maun boot Xanana); rua, fo rendimento kiik ba empresario ou faan nain kiik sira hanesan: kios, loja, losmen, restaurante, ema nebe faan tais, uma adat e souvenir, ojek, duru basa ou (guide); tolu, hamenus desenprego, bele hamosu kreatividades ba komunidade hodi haburas fila fali valors-valores kulturais sira seluk hanesan: tebe-tebe, dahur, no seluk tan nebe bele atrai ema rai liur no rai laran kona ba promosaun kultura; hat, hametin relasaun fraternidade entre joven husi rai (suku, distrito) ida ba rai (suku, disrito) seluk.

Wainhira hanoin ba buat boot deit nebe ema boot e riku deit mak hetan beneficio hanesan mos fo bosu e hariku ema boot no hamate ou hasusar ba ema kiik sira. Iha matenek nain balu iha prespetiva ida katak “ita halo buat ida atu ema liur atu mai haree no ita tenki kria ou hadia infrastruktura uluk”. Ba hakerek nain hanoin ida ne’e hanoin e ideia ida mak boot liu ou ambisiosu liu tamba fo importansia liu ba ema rai liur no hatuur ema iha rai laran ba iha segundu prioridades no preokupado liu ho sasan infrstruktura e fisik. Hahu husi kiik hodi mosu kompetisaun nebe diak iha kumunidade nia laran do que fo buat houtu-houtu ou kria buat houtu-houtu hodi hamosu deit dependensia.

Tuir hakerek nain nia hanoin, diak liu ita hahu ho plano e hanoin kiik hanesan hau identifika fatin (historiku, culturais) no hakerek, rehabilita ou desenvolve no halo promosaun dau-daun hodi hatoo hikas ona ba gerasaun e komunidade tomak iha rai laran atu sira hatene uluk liu husi programa ida mak hanesan studi visit (lori estudante ba haree, rona no hakerek) ba estudantes sira hahu husi Pre Primaria too ba iha universidade no komplementa ho programa sira seluk.