quarta-feira, 12 de janeiro de 2011

Alfredo: Pozisaun Governu Metin Kadores Tenke Mai Timor Leste

Quarta-feira, 12 de Janeiro de 2011


.
Written by Pedro Delfim - CJITL - Wednesday, 12 January 2011

CJITL Flash, Governu Timor Leste nia pozisaun Pipeline ou kadores ne’ebe governu Australia atu dada ba Daruwin maibe governu Timor Leste liu husi Sekretario Estadu Rekursu Naturais (SERN) nia pozisaun metin katak kadores tenke mai Timor Leste.
Tuir Secretariu Estadu Rekursu Naturais, Alfredo Pires katak governu Timor Leste liu husi sekretariu Estadu Rekursu Naturais nia pozisaun metin atu bele dada kadores mai Timor Leste.

“Pozisaun governu Timor Leste metin no sei garanti katak kadores sei dada mai iha Timor Leste tuir negosiasaun ne’ebe halo ho governu Australia”dehan Alfredo hafoin partisipa iha aprezentasaun proposta orsamentu jeral do esatadu iha Parlamentu Nasional kuarta (12/01).

Nia informa tan katak ho pozisaun governu Timor Leste nia ne’ebe atu dada kadores mai Timor Leste atu nune bele fo benefisiu ba povu iha rai ida ne’e no bele loke kampo de servisu ba Timor oan sira.

“Ita hotu fiar katak ho prosesu dada kadores mai Timor Leste bele fo benefisiu ba povu iha rai ida ne’e no bele dezenvolve nasaun ida ne’e ba oin”informa nia.(Pedro Delfim/CJITL)

Diskursu PM Kay Rala Xanana Gusmao iha Apresentasaun Lei OJE2011

REPÚBLIKA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE
DISKURSU
SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU
KAY RALA XANANA GUSMÃO
IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2011
PARLAMENTU NASIONÁL

12 JANEIRU 2011
.

Sua Exelênsia Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus
Karus Membrus Governu
Senhoras no Senhores,

La ós demais, iha oportunidade ida ne’e, atu dezeja ba titulares Órgauns Soberania Paíz nian, ba distintus Reprezentantes Povu nian iha Uma Fukun ida ne’e, no ba Povu tomak, ha’u nia Governu nia sinserus votus, ba tinan 2011, atu ita hotu disemina ka haklekan valores morál polítika nian ho enkoraja padroens étika profisionál, no atu ita hotu bele hakle’an liután Povu nia konfiansa kona ba futuru, hodi nuneé bele konsolida armonia sosiál, liuhusi habelar tolerânsia demokrátika.

La ós demais mós, atu ita hanoin hikas fali katak, ita foin perkorre dékada ka tinan sanulu, iha prosesu tranzisaun ida hodi recupera ita nia soberania, ne’ebé hahú pratikamente iha 2000, ho UNTAET. Tinan rua liutiha, iha Dezembru 2002, ita hahú eskaramusas ka konflitus ki’ik-oan, iha Dili, to’ó sunu uma balu. Iha Fevereiru 2004, iha Lospalos, ita nia Forsas sira sai ba estrada, tiru kilat, prende tan polísias no halo hakfodak populasaun tomak. Iha Abril 2005, iha manifestasoens durante loron 19, i maski la provoka estragos, halo ema hotu laran taridu, ta’uk no susar tebetebes.

Iha Marsu 2006, iha Baucau, hahú levantamentu militares nian, ho adezaun, ikus mai, husi unidades sira seluk, faktu ne’ebé provoka danus boot tebetebes ba Estadu. Iha Fevereiru 2008, atentadu ida ne’ebé la susesu, hasoru titulares Órgauns Soberania 2, maibé kauza duni impaktu polítiku ne’ebé maka’as tebes, iha nível nasionál no internasionál. Atu hanesan fali Timor-Leste ho nia Povu tomak, kondenadus tiha ona atu moris iha ahi no violênsia laran, violênsia nebé repete hela deit, tinan rurua laran.

Tanba ne’e, mak iha 2009, iha désimu aniversáriu Referendu, ha’u nia Governu haklaken ba Povu tomak, mensajen ida nune’e: Adeus Konflitu, Bein-vindu Dezenvolvimentu! Iha 31 de Dezembru, ita taka 2010, iha ambiente festa nian, tanba durante tinan tomak laran, ita bele nota katak, tempu kalan, ita nia labarik sira bele sai ona ba estrada, inan-aman sira mós bele ko’us kosok-oan sira lori sai, hodi haksolok hamutuk, tanba sente katak ita hakat daudaun ona, ba iha sosiedade ida ke solidária no belun ba malu i, liu-liu, ba sosiedade ida ne’ebé tolerante no, tuir nia natureza rasik, pacífica, katak, dame na’in.

Ha’u hakarak mós, lori Governu nia naran, hato’o ha’u nian profundus sentimentus gratidaun ba Órgauns Soberania Estadu nian hotu, ba partidus polítikus, ba Igreja no konfisoens relijiozas tomak, ba Komunidade Internasionál, ba ONU i ISF, ba Sosiedade Sivíl no ba Juventude i, ho razaun boot liu, ba Povu Timor-Leste tomak, tanba esforsus ne’ebé, ema idaidak no hotu-hotu, halo ona, hodi garante estabilidade polítika iha Paíz laran.

Hein katak 2011 bele sai hanesan Tinan Reforsu ba Páz no Estabilidade, atu nune’e, dékada ida ne’ebé sei komesa to’o tinan 2020, bele konhese, duni ona, dalan progresu sosiál no polítiku ho dezenvolvimentu ekonómiku nian, buat ne’ebé Timor-Leste presiza no merese tebes duni! Liuliu, depois de tinan ruanulu resin hat halo funu atu hetan ukun-an né, no mós depois de tinan sanulu dahuluk atu harí fundasaun ba ita nia Estado nebé sei kosok.

Exelênsias,
Senhoras no Senhores,

Tanba ita temi ona tinan sanulu dahuluk hodi to’o iha ne’e, ha’u hakarak fó hanoin mós ba Povu tomak no liu-liu ba distintus deputadus sira, katak tinan 2011, sei sai deit nudar kontinuasaun husi esforsus, hirak ne’ebé ita halo ona iha tinan tolu ho balu laran, hodi kumpri programa IV Governu Konstitusionál nian.

Ideias fundamentais ne’ebé hamahon Programa Governu nian, ba tinan 5, nebé ami mai aprezenta iha Parlamentu Nasionál, iha inísius Setembru 2007, mak hanesan:

- Nesesidade atu Povu rekupera fali konfiansa iha instituisoens Estadu nian. I ami fiar metin katak ita konsege halo duni ida ne’e, hodi haburas konsiênsia no hametin espíritu ida ne’e duni. Karik, kauza ida mós, iha krize 2006 nian, mak disiplina no étika profisionál ne’ebé monu maka’s iha ita nia Forsas Defeza no Seguransa, ohin, maski sei iha buat barak atu halo iha instituisoens rua ne’e, ita labele haluha atu valoriza esforsu boot ne’ebé Komandu halo nafatin, tantu iha F-FDTL hanesan iha PNTL, hodi korrije no hadi’a ita nia militares no polísiais sira. Faktu ida ne’e, la iha dúvidas, kontribui maka’as mós ba ambiente konfiansa no estabilidade ne’ebé ohin loron ita desfruta ka hetan.

- kriasaun kondisoens ba dinâmika kresimentu progresivu ida, ne’ebé bele kombate dezempregu. Ita bele haré dinâmika partisipasaun foun ida né, maski nota liu iha Díli, sei la iha ema ida, se nia haré lolós, atu nega katak, iha daudaun ona duni atividades ekonómikas barabarak, no só nune’e mak bele kria empregus. Iha interiór Paíz, konsege mós ona estabelese mekanizmus desentralizadus kona-ba operatividade setór privadu ho kriasaun empregu lokál.

- nesesidade kona ba apoiu di’ak ida, ka, apoiu ida ne’ebé konsekuente no determinadu ba setór privadu nasionál, atu bele kapasita ne’neik nia an, tuir kritérius kompetênsia, onestidade profisionál, kapasidade téknika iha nia relasaun ho valór projetus. Hanesan rezultadu husi definisaun ida ke klara liu kona-ba parseria entre Governu ho setór privadu, iha períodu krusiál ba konstrusaun Paíz ne’e nian, mak hahú duni prosesu ida ne’e no, fiar katak, iha área ida ne’e, ita halo tebes duni buat ne’ebé ita bele.

- prinsípiu fundamentál kona-ba boa governasaun ezije mós prosesu reforma graduál ida, ba modernizasun Administrasaun Públika nian. Esforsu halo tiha ona ba estabelesimentu sistema baze ida, ho rezultadu ba médiu prazu, liuhusi kriasaun Komisaun Funsaun Públika. Objetivu, ba kurtu prazu, mak atu hadi’a fali imajen no papél servisu públiku nian. Ho servidores Estadu nian tomak, ami kontinua komprometidus atu hadi’a liután sira nia profisionalizmu hodi promove, nudar padraun étika nian, mak: onestidade, disiplina no espíritu ekipa.

- Tanba ne’e mak, ita tenki fó duni importânsia ba nesesidade atu valoriza, ka, hadia no foti, ita nia rekursus umanus. Inisiativas balun hala’o ona, maibé kestaun ida ne’e, hanesan kestaun ida ne’ebé, ba médiu no longu prazu, tenke kontinua merese polítika ida ke di’ak no nia aplikasaun ne’ebé di’ak liu. Ita nia Paíz tenke iha téknikus ho kualidade aas i espesialistas, iha áreas oioin, atu evita katak ita kontinua depende ba subserviênsia, ka hakru’uk-an, ba saláriu boot, nabé akontese ho ema barak (timór-oan ka estranjeirus) nebé obedese ka haktuir deit ba organizasoens ne’ebé selu sira, hodi inverte ka altera tiha espíritu atu serve ba Povu no Paíz.

- iha área polítikas sosiais, hahú ona prosesu pagamentu ba veteranus, ba idozus no inválidus sira. Iha mós área ida ne’e, fó ona asistênsia ba tratamentu iha rai li’ur ba kazus ne’ebé labele trata iha Paíz laran. Ha’u nia Governu kontinua estuda Sistema Seguransa Sosiál ida, ne’ebé bele aplika ba kondisoens Timor-Leste ohin-loron nian no ba aban-bain rua. Sistema ida nebé tenke sustentável, tanba, ba tempu badak, ita sei iha funsionárius noservidores Estadu rihun-ba-rihun mak sei pasa ba reforma.

Nuné duni maka, hanesan ha’u aprezenta, iha Setembru 2007, iha Parlamentu Nasionál, ha’u nia Governu la simu filozofia ida ne’ebé dehan katak “paíz kiak, povu moris kiak-rabat rai, maibé loko-an katak iha osan barak nebé rai hela iha bancos, paízes riku-boot sira nian’. Hanesan ita hotu hatene, maior parte osan Fundu Petrolíferu ne’e, agora tau hela iha ‘US Treasury Bonds’ no ha’u fiar katak ita hotu akompanha krize ekonómika mundiál i hatene mós kona-ba frajilidade ekonomia amerikana, ne’ebé fó hanoin ba ita katak, valór reál ba ita nia rikeza, ho osan dólar amerika, sei menus liufali nia valór nominál rasik.

Nune’e, dezde Setembru 2007, ha’u nia Governu deklara tiha ona iha Parlamentu ne’e, katak ‘hakarak atu utiliza rikeza husi rekursus naturais i minerais, ho forma kontrolada i efisiente’. Iha Setembru 2007, previzaun kona-ba valór totál Fundu Petrolíferu mak hanesan:

- ba 2007........................ 1.940 mil milhoens dólares amerikanus
- ba 2008 ....................... 2.906 mil milhoens dólares amesikanus
- ba 2011 ....................... 5.550 mil milhoens dólares amerikanus

Iha 31 Dezembru 2010, balansu kona-ba Fundu Petróleu mak 6.900 mil milhoens de-dólares amerikanus, né katak 1.400 mil milhoens boot liufali previzaun ne’ebé halo, iha Setembru 2007, ba finál tinan 2011. Iha 2002, ho tulun husi Fundu Monetáriu Internasionál, previzaun kona-ba valór totál Fundu Petróleu nian ba 2021, (tempu nebé sira fó atu Bayu Undan atu maran) mak entre 1.8 to’o 3.2 mil milhoens de-dólares amerikanus.

Haú hakarak temi buat hirak ne’e hotu, ohin no iha né, atu ita lalika haksesuk malu kona-ba Fundu Petróleu, hanesan fali ha’u nia Governu la hatene asuntu ida ne’e, hanesan fali ha’u nia Governu la persebe sáida mak “virus noruegês” i sáida mak “doensa holandeza”.

Kona-ba reseitas petrolíferas, sa’e maka’as iha 2010. Timor-Leste rejista aumentu to’o 38% relasiona ho níveis 2009 nian, i reseitas petrolíferas atinje valór rekorde ka ás liu, to’o 2,172 mil milhoens dólares.

Prevê katak Reseitas Petrolíferas sei kontinua aas iha 2011 no 2012, liu-liu tanba demanda husi ekonomias emerjentes no prejuízus ne’ebé mosu tanba alterasoens klimátikas ne’ebé afeta mundu tomak. Nune’e, reseitas petrolíferas ne’ebé estima ba 2011 i 2012, mak hanesan 2,2 mil milhoens dólares no 2,4 mil milhoens dólares, ba ida-ida.

Rendimentu Sustentável Estimadu (RSE) kalkula to’o 734 milhoens iha 2011, ne’e signifika aumentu, ho 232 milhoens, kompara ho tinan 2010. Aumentu ida ne’e, liu-liu tanba alterasaun metodolojia kálkulu RSE nian. Katak, uluk, atu halo kálkulu, ita uza previzaun husi WTI (West Texas Intermediate), nebé kaer senáriu kiik liu ba folin minarai nian, husi AIE (Administrasaun Informasoens kona ba Enerjia), nebé hato’o iha nia relatório anual. Senáriu ida ne, bele konsidera prudente liu kedas.

Atu kalkula RSE ba tinan 2011, ami uza média husi estimativas nebé kiik no estimativas referência EIA nian, nudar folin minarai WTI nian, nebé uza hela ba kálkulu baibain RSE nian. Média husi senárius rua EIA nian né, iha duni dalas konfiansa 68% nian, kona ba folin minarai iha tempu besik, i média ida né badak liu média folin minarai nian iha tempu naruk. Auditór Independente Fundu Petrolíferu nian sertifika ona kálkulus hirak ne’e i konfirma katak halo tuir duni rekizitus husi Lei Fundu Petrolíferu nian.

Previzaun presu petróleu tuir WTI mak 68 dólares/barril ida, iha 2011, i 71 dólares/barril ida, iha 2012, hodi aumenta ba 110 dólares/barril ida, iha 2024. Mudança ba metodolojia né, mai prova kompetênsia Ministériu Finansas nian, ne’ebé liutiha tinan 5 ezistênsia RSE nian, bele halo revizaun krítika ida ba prosesu tomak no konklui katak previzoens ne’ebé prudentes demais liu, bele kestiona ka tau dúvidas kona ba kredibilidade kálkulus RSE nian rasik.

Kualkér opiniaun, ne’ebé defende métodu previzoens ida ne’e, ka, estimativa ida ne’ebé prudente demais liu, padese ka sofre virus noruegês, no haluha katak Noruega rasik lori tinan barak tebe-tebes atu adopta buat sira ne’e... né mós, só depois-de Noruega sai tiha ona dezenvolvidu ekonomika no sosialmente, i la presiza, hanesan ita, preokupa ho bolsas de-maen, ho idozus no veteranus, profesores i parteiras ne’ebé sei uitoan liu, ho malária no tuberkuloze, ho falta de-mezas no bankus iha eskolas, ho bee no saneamentu, ho eletrisidade, ho agrikultura subsistênsia, ho setór privadu foin iha embriaun, entre dezafius barabarak ne’ebé Timor-Leste hasoru no tenke rezolve.

Maski kontinua nafatin kálkulu ida ke prudente, RSE agora ne’e apropriadu liu ona ho sirkunstânsias reais Timor-Leste nian, no la arriska reseitas futuras Fundu nian. Polítika Governu ne’e nian, mak atu Fundus hirak ne’e tenke utiliza ona agora no iha futuru, hodi investe maka’as ba ita nia Nasaun no ita nia Povu.

Governu ida ne’e nia polítika mak atu serve di’ak liután ita nia Povu nia intereses no “labele hakiduk” hasoru dezafius foun, maski implika oras barak hodi halo estudu no reflesaun. Depois-de tetu no hanoin didiak, Governu barani atu, durante tinan tolu sira ne’e nia laran, dezenvolve neineik estratéjia investimentu Fundu Petrolíferu nian ida, ne’ebé fó vantajen boot liu ba Timor-Leste.

Ita hakarak diversifika karteira investimentus ho klase ativus lubun ida no mós haré tuir ba rejioens no moedas, hodi nune’e bele hamenus riskus i aumenta retornus ne’ebé ita hakarak. Dezde 2009, karteira investimentu iha títulus lubun ida governus estranjeirus nian, ho títulus ne’ebé Organizasoens Supranasionais mak fó sai, hodi nune’e mak iha Outubru 2010 Fundu komesa investe ona iha merkadus globais asoens nian – buat hirak ne’e hotu, hala’o duni no kumpri tomak lós Lei Fundu Petrolíferu nian.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintos Deputados
Senhoras no Senhores,

Ho buat hirak ne’ebé dehan tiha ona ne’e, ita bele konstata, ka haré, katak Orsamentu Jerál Estadu nian ba 2011, koloka-an ka situa entre rezultadus pozitivus ne’ebé ita hetan to’o ohin loron, no buat sira seluk nebé sei bele implementa hodi kumpri tomak Programa IV Governu nian.

Polítikas reforma nian, ne’ebé Governu ne’e implementa ona, fó ona rezultadus ekonómikus i sosiais boot iha 2010, rezultadus ne’ebé rekonhesidus iha nível mundial, hodi nuné bele ultrapasa, ho susesu, krizes síklikas ka naba-naban, ne’ebé rejista ka mosu dezde 2002.

Timor-Leste oras ne’e hanesan Nasaun ida ne’ebé estável ba beibeik, no hatudo daudauk nia empenhamentu atu kombate hasoru pobreza. Ema besik 96.000 mak sai ona husi situasaun kiak-rabat rai, tanba 1,4 mil milhoens dólares husi despeza públika ne’ebé investe, no rezulta diminuisaun 9% iha pobreza. Nune’e, tendênsia subida ne’ebé rejista to’o 2007, wainhira pobreza atinje máximu 50%, bele inverte ona ka tun fila fali ona.

Dezempregu, indikador at ida, la ós de’it iha Timor-Leste, maibé iha mós sosiedades dezenvolvidas barabarak ohin-loron, liuliu tamba resesaun mundial. Iha Timor- Leste, ita konsege hamenus daudauk ona, tuir estatístikas foin daudaun ne’e nian, ne’ebé hatudu katak média ida ho 95% ba mane, idade entre 30 no 49, i aproximadamente, feto rua entre feto na’in lima, ho idade 15 ba 49, mak klasifikadus hanesan ema sira ne’ebé atualmente hetan servisu.

I, se iha 2007, 85% ema timór-oan mak empregadus iha setór agrikultura, agora hela de’it ona 67%, husi parte mane, no 61%, husi feto, ne’ebé servisu iha agrikultura, tanba setór vendas no servisus emprega tiha 22% feto no mane 14%. Ne’e hatudu katak ita la’o daudauk ona ba modernizasaun iha ekonomia timór-nian.

Ita mós atinje tiha ona Indikadores Dezenvolvimentu Miléniu, kona-ba taxas mortalidade infantíl no labarik sira ne’ebé tinan lima nia ókos. Indikadores saúde sai di’ak duni, ho 78% labarik, ohin loron hetan tratamentu ba doensas bázikas, i 86% inan sira simu kuidadus pré-natais ka antes do parto, ho aumentu 41%.

Ho orgulhu boot, i ho liután esperansa ba futuru, mak ita bele haree katak bain-hira kompara Timor-Leste ho índises globais sira seluk, ita hetan kresimentu ekonómiku iha 2009 ho 13% - ida ne’e, la ós de’it kresimentu ida ne’ebé aas liuhotu iha rejiaun ne’e, maibé halo parte mós ekonomias sanulu ne’ebé ho kresimentu aas liuhotu iha mundu tomak, durante tinan 2008 i 2009.

Reformas iha nível Jestaun Finansas Públikas, fundamentais tebes ba kresimenttu ida ne’e. Hanesan ezemplu, reformas ba sistema tributáriu ne’ebé hasa’e klasifikasaun globál husi 75.º ba 19.º, no iha Doing Business globál, sa’e pozisoens 7. Karik, husi parte ida, susesu ne’e sei ki’ik, husi parte seluk, ne’e signifika katak ita realiza daudaun ona progresu balun.

Husi parte seluk mós, Índise Dezenvolvimentu Umanu Nasoens Unidas nian ba 2010, hatudu katak Timor-Leste sa’e pozisoens 11 dezde 2005, ho Timor-Leste tama atualmente iha kategoria dezenvolvimentu umanu médiu, no Índise Persepsaun kona-ba Korrupsaun 2010 nian, husi Transparênsia Internasionál, hatudu mós subida ida ho pozisoens 19 durante últimus 12 mezes.

Timor-Leste, hanesan terseiru Paíz iha mundu, ne’ebé konsege kumpri tomak Inisiativa Transparênsia ba Indústrias Extrativas. Institutu Revenue Watch no Transparênsia Internasionál klasifika Timor-Leste, iha 2010, hanesan halo parte grupu paízes ho transparênsia boot liuhotu iha nível reseitas.

Né duni, ita hotu tenki hahú tinan 2011, ho konfiansa no ho ânimo foun. Governu ida né, iha vontade nafatin atu kontribui liután ba ita nia Nasaun nia progresu.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus

Polítika orsamentál ba 2011, mak atu hametin liután hakat ne’ebé ita halo ona, iha tinan hirak né nia laran, ba kresimentu no dezenvolvimentu ekonómiku.

Ba objetivu ida ne’e, ita bele konta ho kompromisu ba efisiênsia nebé diak, iha ita nia Funsaun Públika, nebé agora iha tebes duni kbiit atu jere mákina administrativufinanseira ida ke robusta ka boot ona, nune’e mós ita bele konta ho melhorias iha dezempenhu Sistema Jestaun Finansas Públikas nian, nebé permite, dala ida tán, taxas ezekusaun orsamentál ba tinan 2010, nebé satisfatórias tebes.

Nune’e, iha 31 Dezembru 2010, ita bele rejista katak despeza totál ho osan, nebé Governu halo, mak $687.78 milhoens de-dólares, ne’ebé reprezenta taxa ezekusuan 82.1%.

Importa resalva katak:

1. Taxa ezekusaun orsamental ida né sei ás liu tan, tamba tuir ‘standards’ internacionais nebé rai hotu pratika, liu tiha fulan rua, kona ba anu financeiro ida nian ramata, mak bele taka konta hotu-hotu.

2. Governu la inklui ona compromissos ka “commitments” iha relatórius kona-ba ezekusaun finanseira. Atu aklara didiak, ha’u tenki dehan katak obrigações ka ‘obligations’ diferente ho compromissos ka ‘commitments’.

3. Fundus hotu-hotu ne’ebé la utiliza, sei fila fali ba kofres Estadu iha finál du-anu, ho forma transparente.

4. Iha monitorizasaun ba despeza loroloron nian, liuhusi sistema FreeBalance, haré tuir despeza nebé Parlamentu Nasionál aprova, hodi garante transparênsia nebé di’ak liu, i ajuste iha tempu reál ba kontijênsias ne’ebé rejista ona iha Paíz, ho efisiênsia ne’ebé boot liu iha gastus públikus.

5. Ikus liu, importante atu sublinha katak bele ezekuta duni 73,8%, husi kapitál dezenvolvimentu, rezultadu ne’ebé di’ak tebes tanba iha tinan kotuk, ita hasoru konstranjimentus institusionais balun ne’ebé kondisiona prosesus aprovizionamentu tomak, no mós, époka naruk ida ho udan boot loro-loron deit, hodi susar tebes atu bok-an.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus

Totál despezas Estadu Timor-Leste nian ba 2011, estima ho valór $985 milhoens de-dólares, no reseitas totais naun petrolíferas, ne’ebé estima $110 milhoens. Défise fiskál naun Petrolíferu mak $875 milhoens, ne’ebé $734 milhoens sei finansia ho Fundu Petrolíferu i $141 milhoens husi Fundu Konsolidadu Timor-Leste nian.

Senhoras no Senhores, mensajen prinsipál Orsamentu ne’e nian la totalmente diferente husi mensajens Orsamentus sira uluk nian: katak investimentu iha área infraestruturas no dezenvolvimentu kapitál umanu, krusiál liután ona ba Timor-Leste, karik ita hakarak diversifika ekonomia no transforma ita nia ekonomia, ne’ebé bazeada fundamentalmente iha petróleu, ba ekonomia naun-petrolífera!

Ne’e la’ós dadu foun ida, no ita hatene katak ekonomias hotu-hotu (i ekonomistas) mundu tomak nian, sira partilha vizaun ida ne’e. Dezafiu konsiste liu-liu, iha forma oinsá atu implementa objetivu ida ne’e.

Ita sei husik ba paízes rikus “G20” nian ou “G8” nian, atu halo sira nia reajustamentos, hodi ajuda ba rekuperasaun graduál iha sira nia ekonomias. Enkuantu né, ita timór-oan tomak, tenki konsentra ita nia atensoens tomak, ba prosesu kompleksu tinan sanulu, konstrusaun ita nia Estadu no ita nia Nasaun nian. Tanba, se lae, ita sei halo sala boot, bain-hira ita buka kompara PIB, inflasoens no Balansas Korrentes ho paízes hanesan Singapura ho Austrália karik. At liu, se ita mos temi to’o Indonézia karik, ho populasaun 250 milhoens no karik temi mós Xina ida, nebé nia abitantes liu biliaun ida.

Ha’u nia Governu orienta-an liu ho prinsípiu katak, iha momentu nebé deit, labele hasés-an husi realidade ita nia Rain nian, husi kondisoens dezenvolvimentu instituisoens Estadu nian no husi kapasidade nia kapitál umanu nian. Ha’u nia Governu mós haktuir prinsípio atu labele simu buat hotu nebé mai husi liur, tamba balun bele la korresponde ba realidade timor nian.

Tanba ne’e mak Governu, haré ba realidade ho difikuldades espesífikas ba Timor-Leste, deside atu kria Fundus Espesiais rua, nebé sei asegura koordenasaun ida ke di’ak liu ba projetus investimentu no dezenvolvimentu, nune’e mós nia realizasaun graduál i plurianuál, ho nia monitorizasaun.

Ne’e mak estratéjia nebé koerente i efisiente liu, atu aplika iha ita nia Paíz. Tan né, ami opta ba kriasaun fundus espesiais hirak né, ba jestaun ida ke di’ak liu, organizasaun no kontrolu tékniku-finanseiru, au-mezmu tempu, bele liberta Ministérius, departamentus no servisus kompetentes sira seluk, husi kestoens ne’ebé burokrátikas liu, atu nune’e, sira bele dedika esforsus tomak ba prestasaun servisus ba povu, einvez-de lakon sira nia tempu balu, hodi preokupa ho realizasaun projetus fízikus. Iha nesesidade boot ida, atu hamosu sinerjia atividades ne’ebé di’ak liu nian, atu labele akontese tán, katak eskola ida ka klínika ida halo hotu ona, maibé seidauk bele entrega, tanba falta bé, tan de’it depende ba organizmu seluk ida.

Portantu, ita labele koalia kona ba sentralizasaun finansiamentu, maibé kona ba rasionalizasaun no efisiênsia, hodi garante transparênsia ne’ebé boot liu kona-ba dezenhus ho kustus unitárius materiál nian, ho efikásia iha monitorizasaun no prosesu pagamentu. Nune’e, husi totál nebé orsamenta ba 2011, mak $895 milhoens de dólares,i husi né, $317,306 milhoens mak afetus ba Fundu Infra-Estruturas nian i $25 milhoens ba

Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu.

Fundu Infra-estruturas abranje projetus plurianuais no projetus boot sira seluk, nebé ás liu 1 milhaun de-dólares.

Fundu Infra-estruturas, sei posibilita kontinuasaun projetu rede nasionál kona-ba jerasaun i transmisaun enerjia elétrika, iha sentrais rua, Hera no Betano. Ami aloka de’it $166 milhoens, maski hatene katak kuantia né ki’ik liu fali, osan nebé iha realidade ami presiza, atu bele aselera projetu ne’e. Redusaun montante inisial nebé ami haré presiza duni, tanba ami mos tenki atende nesesidades paíz nian nebé barak, liuliu iha tinan hirak ne, nebé nakonu ho dezafius boot.

Fundu ida ne’e hakarak kontinua investe iha estradas, pontes, edifísius públikus, eskolas, hospitais, alén-de investimentu nebé presiza ba sistemas finanseirus integradus, ho osan liu $7,7 milhoens ba dezenvolvimentu hardware no software ba aprovizionamentu no monitorizasaun finanseira nian.

Sei ho nafatin Fundu Infra-estruturas, mak ita atu hahú dezenvolvimentu iha Kosta Sul, ho projetus mesak boot, nebé sei hala’o iha Tasi Mane, ho kustu, iha primeira faze, liu $30 milhoens de-dólares.

Projetus boot hirak ne’e, nebé kaer tuir interese nasionál, sei inklui:

• Pakote Dezenvolvimentu Suai: inklui Portu Multifunsoens ($2,5 milhoens); Baze Fornesimentu ka Supply Base ($11,5 milhoens); ho Reabilitasaun Aeroportu ($6,5 milhoens).

• Estudu, konsepsaun no supervizaun detalhada kona-ba lokál dezenvolvimentu kosta sul iha Beaço ($5,8 milhoens).

• Dezenvolvimentu infra-estruturas iha kosta sul atu halo análize kona-ba rota gazodutu ($3,5 milhoens), no mós estudus ambientais ba investimento ne rasik (2,8 milhoens).

• Konsepsaun no estudus kona-ba dezenvolvimentu Portu Marítimu Díli nian ($2 milhoens). Ponte-kais Dili, labele responde di’ak ona, iha espasu no operasionalidade, ba ezijênsias kona-ba aumentu konstante volume tranzasoens komersiais nian.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus

Iha Setembru 2000, iha Nova Yorke, hala’o Asembleia Miléniu nian, nebé Timor-Leste hetan priviléjiu atu tuir hanesan observadór, tanba ita seidauk rekupera ita nia plena soberania. Iha nebá, trasa Objetivus Miléniu nian no, iha 2015, Timor-Leste mós tenke bá hato’o relatóriu kona-ba sá-ida mak konsege halo ona no sa-ida mak la halo, durante tinan sanulu-resin lima laran.

Iha Setembro tinan kotuk, ita nia Presidente da República, Dr José Ramos- Horta, anunsia iha Assembleia-Geral ONU nian, ita nia compromisso atu hadia kondisoens moris no hela fatin ba ita nia populasaun.

Hodi né, mak konsebe programa MDG-Suco, atu fasilita uma, enerjia solár, bee ho saneamentu, nó obra dezenvolvimentu sosiál ki’ik seluktán. Programa ida ne’e prevê konstrusaun uma 5 iha kada aldeia, né signifika katak, iha 2011, ita atu providensia habitasaun desente ka uma diak, ba famílias liu rihun sanulu resin ida, ho objetivu finál katak, to’o 2015, ita bele hadi’a ona kondisoens moris ba famílias, iha áreas rurais, liu rihun limanulu resin lima.

Excelênsias

Maibé, Senhoras no senhores, ita hatene katak, se ita investe mesak de’it iha enfra-estruturas no la investe paralelamente iha kapitál umanu, ne’e sei lori ita ba lós de’it “ fatin kloot ida, i ita sei labele bok-an”. Se ita lakohi depende nafatin de’it ba asesores, téknikus ou mezmu ba emprezas internasionais, ita tenke aselera kedas ona, estratéjia dezenvolvimentu ba ita nia rekursus umanus.

Nune’e, dezenvolvimentu rekursus umanus labele adia, maibé labele mós “lufu-lafu” hodi hanoin rezultadus iha tempu badak; labele absorve meius finanseiru Nasaun nian tomak, nebé presiza hela mós ba setores importantes sira seluk, maibé mós, ita labele halo buat ida, se la iha investimentu ida ke substansiál. Ha’u hakarak lembra katak, karik iha solusaun ida ke fásil ba dilema ida ne’e, mak provavelmente sei la iha ona, sosiedades subdezenvolvidas iha sékulu XXI!

Atu finansia projetus plurianuais kona-ba formasaun i kapasitasaun téknika no profisionál ba timór-oan sira, iha setores hanesan justisa, saúde, edukasaun, agrikultura, rekursus naturais, turizmu, jestaun finanseira i, klaru, infra-estruturas, la ós kumpri lós de’it objetivu atu investe iha kresimentu ekonómiku no kompetisaun nebé boot liu, iha kontextu dezenvolvimentu rejionál, maibé signifika mós investe iha soberania nasionál.

Tanba né, Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu, ho serka-de $25 milhoens de-dólares ne’ebé aloka ba 2011, sei utiliza liu-liu hodi hala’o formasaun profisionál i téknika ho fó bolsas estudu, no mós atu hala’o asoens formasaun seluktán, hodi aumenta kuadrus téknikus nasionais kualifikadus.

Inisiativa husi Governu né, sei inklui iha 2011, investimentu kona-ba:

• $7,7 milhoens ba bolsas estudu iha Ministériu Edukasaun.

• $2.4 milhoens ba formaaun teknika kona-ba Ensinu Superior i Politekniku iha Suai ho Lospalos

• $2,1 milhoens ba bolsas estudu ba formasaun iha area finansas publikas ho formasaun informatika.

• $2,5 milhoens ba bolsas estudu ba formasaun área setor petroliferu.

• $2,6 milhoens ba formasaun profissional iha SEFOPE.

• $2,4 milhoens ba formasaun iha saúde no medisina.

• $1,9 milhoens ba formasaun profissional iha área justisa hanesan ba kriminalistas, agentes kadastru nian, auditores, majistradus, notarius, advogadus, tradutores no inspectores.

• $1 milhaun ba formasaun teknika iha Aministrasaun Publika no fo Bolsas Estudu ne’ebé iha INAP.

• E, $548 mil dólares ba formasaun ofisiais F-FDTL no ajentes PNTL, iha estranjeiru.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus,

Bain-hira hateke ba OGE 2011, ita balun bele haré hanesan Governo mai fali aprezenta orsamentus 3 nebé distintos. Ha’u hakarak esklarese deit katak, ne’e la loos, tanba aplikasoens ba dinheirus públikus tomak, inklui mós osan husi Fundus, integra hotu ona iha Orsamentu Jerál Estadu nian ba 2011. Diferensa, iha lós de’it modalidade jestaun osan ne’e nian.

Ami la aloka, iha Fundus sira né, montante totál kada projetu nian, maibé parsela anuál nebé kompete ba projecto ida-ida, hodi mai fali iha Parlamentu Nasionál, tinan-tinan, atu aprezenta iha Orsamentu Jerál Estadu, parselas hirak nebé sei tuir, to’o konkluzaun obras hotu-hotu. Prosesu relatórius anuais no auditorias tuir buat ne’ebé estipula ona, iha Kapítulu VI Lei Orsamentu no Jestaun Finanseira nian.

Bainhira ha’u nia Governu simu pose, ami simu todan boot ho “carry over”, ne’ebé mai duni husi 2002/2003, ho montante 119 milhoens de dólares. Ami hahú prosesu, hodi taka kontas iha 31 Dezembru, hodi konsege duni halo iha 31 Dezembru 2009. Maski nuné, iha prosesu taka kontas ne’e, ami repara katak, liu-liu iha área projetus fízikus, kondisionalizmus oi-oin kona ba ezekusaun, ne’ebé ita hotu hatene sei iha duni iha ita nia rain, la permite implementasaun ho ritmu ne’ebé di’ak i ho kualidade, iha tinan finanseiru, ne’ebé ita aloka osan bá. No buat ne’ebé ami halo, mak reorsamenta osan tomak nebé la consgue ezekuta, hodi hamenus tiha ita nia kapasidade orsamentál, atu propoen tan verbas ba kapitál dezenvolvimentu.

Haré, dala ida tan, ba kondisionalizmus ne’ebé iha ita nia rain, foin ho tinan ualu... hanesan Estadu, mak ha’u bele dehan, Fundos sira né sei tulun atu hatán, la’ós de’it ba difikuldades ne’ebé bele mosu tanba kondisoens klimátikas, maibé mós oinsá orienta ezekusaun hodi garante kualidade.

Alen-de kriasaun fundus espesiais hirak ne’e, hodi hadi’a infra-estruturas bázikas no ba dezenvolvimentu kapitál umanu, nudar mós katalizadores ba investimentu privadu, estimativas orsamentais ba 2011 hetan vantajem husi kritérius inovadores foun seluk, ne’ebé orienta di’ak liután previzaun despezas.

Governu enfrenta daudauk hela problema formatu aprezentasaun Orsamentu, nebé, tuir loloos, mai kedas ona husi tempu administrasaun UNTAET nian. Ita hotu bele kompreende katak orsamentu misaun ONU nian, la iha kompleksidade hanesan buat ne’ebé governu Estadu independente ida nian hasoru, tanba Governu, tenke hatán ba ezijênsias sosio-ekonómiko-polítikas ne’ebé sempre mai, husi nia estatutu hanesan órgaun Estadu independente ida.

Governu buka reformula Orsamentu ba divizoens boot rua: despezas rekorrentes no despesas ba dezenvolvimentu. Maibé, iha faze konstrusaun Estadu no Nasaun ne’e, tantu husi parte ida no parte seluk, la bele tuir deit metodolojia aritmétika nian, ne’ebé simples, ho númerus mais-ou-menus fiksus. I, buat ne’e duni, mak baibain ita rona, hanesan padroens internasionais orsamentasaun nian. Karik, padrões sira né bele kumpri tebes duni, iha paízes dezenvolvidus, afinal sira mós la konsege evita balu tama iha bankarrota, no tenke husu tulun ba Xina atu sosa sira nia dívidas.

Atu evita katak, instituisoens Estadu nian, bele monu iha tendênsia, dala barak abuziva, atu hasa’e númerus, ba kada anu seginte, no atu assegura disiplina orsamentál ida ke di’ak liu, mak, iha feitura OJE 2001 nian, ami hatúr kritérius hodi bele simu aumentus maibé limita ezajerus, no diminui posibilidade, nebé akontese beibeik, hanesan transferênsias deskontroladas (ka ‘virements’) iha servisus oioin. Kritérius ne’ebé regula aumentus, iha despezas rekorrentes, mak:

1.º - Taxas inflasaun ne’ebé, ba tinan 2011, kalkula to’o 4%.

2.º - Índise normál aumentu nian, husi 1 to’o 10%, relasiona ho Orsamentu ida uluk.

3.º - Atribuisaun aumentu ida, entre 1 to’o 50%, kazu programa ida identifika hanesan prioridade nasionál.

Nune’e mós, iha kontextu inovadór ida né no ba konkretizasaun i implementasaun programas foun ne’ebé temi ona, sei kria, iha dependênsia ba Gabinete Primeiru-Ministru nian, Ajênsia Dezenvolvimentu Nasionál (ADN), atu avalia, monitoriza no superviziona projetus, hanesan husi Fundus Espesiais, i garante aprovizionamentu ida ke efisiente ho kontrolu kualidade ne’ebé boot liu.

Ita hatene katak Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, só bele implementa, se Parlamentu Nasionál aprova. Maibé, la iha ema ida maka bele evita hanoin kona-ba futuru, la iha ema ida mak la hanoin katak ita liu ona tinan sanulu iha prosesu konstrusaun ita nia Estadu, no agora ita atu hahú daudaun dékada foun ida, hanesan dékada ne’ebé desiziva tebes ba Timor-Leste. Ho Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian ka lae, iha 2011, iha polítikas ne’ebé merese ka presiza duni kontinuidade no, nune’e, ha’u bele dehan katak, tuir loloos, ADN bele haré hanesan prekursora ba ajênsia ida ne’ebé, ikus mai, sei implementa Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, bainhira aprova ona.

Ha’u bele halo rezumu, senhoras no senhores, kona-ba prinsipais programas ba 2011, ne’ebé Governu iha responsabilidade atu garante. Kona-ba Kapitál Menór , ida ne’e hatún ba $28,3 milhoens de dolares. Despezas prinsipais iha kategoria ida ne’e, mak hanesan:

• Serka-de $12 milhoens de dólares atu sosa ró-ahi patrulha rua ba Seguransa no Defeza Paíz nian, no mós ambulânsias, bankas móveis ho meius transporte ba monitorizasaun ensinu eskolár iha áreas rurais i atu asiste STAE halo preparasaun ba eleisoens lokais no jerais.

• $700 mil dólares atu asiste pasajen responsabilidade husi UNPOL ba PNTL.

• I serka-de $1,1 milhoens de dólares ba ekipamentus eskolas tékniko-profisionais no laboratórius Ministériu Edukasaun nian.

Iha polítika ba kapasitasaun setór privadu nasionál, iha 2009, iha programa inovadór ida, hanaran Pakote Referendu, nebé hala’o duni desentralizasaun ba setór privadu ida né rasik, hodi halakon tiha tendênsia husi kompanhias sira, hela hotu iha Dili, hodi manán konkursus no, ikus fali, ba sub-kontrata fali kompanhias lokais. Iha processo subcontrato né, companhias lokais sira lakon tiha kedas nia kbit atu dezenvolve sira nian an no atu garante qualidade.

Iha 2010, ami kontinua ho programa ida seluk, naran PDD, iha nebé ami hahú entrega ba Administradores Distritus sira, responsabilidade atu kaer prosesu konkursu no mós hala’o fiskalizasaun tomak, maski área ida ikus ne’e , Governo rasik mós tau nia atensaun maka’as.

Nune’e, ba Kapitál Dezenvolvimentu, ho total $405,9 milhoens de dólares (husi total né, $317,3 milhoens aloka ba Fundo Infrastruturas), Governu sei kontinua hadi’a prestasaun servisus ba Povu iha nível lokál, sub-distritál no distritál, liu-liu kona-ba programas, nebé hetan duni susesu iha 2010, hanesan Programa Dezenvolvimentu Desentralizadu (PDD). Medidas prinsipais iha kategioria ida ne’e mak:

• $65 milhoens ba MDG’s Suco, ba uma, bé no saneamentu.

• $15.5 milhoens ba PDD iha nível aldeias, sucos no sub-distritus.

• $28.8 milhoens ba PDD iha nível distritál.

• $166 milhoens ba kontinuasaun konstrusaun sentrál elétrika ho linhas transmisaun.

• Mais de $30 milhoens ba programa dezenvolvimentu Tasi Mane.

Ha’u hakarak informa ba ita-boot sira hotu katak, de faktu, ami simu planus dezenvolvimentu husi sucos, baibain temi naran PDL. Atu dehan lolós, la iha tempu sufisiente atu halo estudu diak ida no, liuliu, tempu atu halo planifikasaun integrada kona-ba propostas tomak, nebé mai husi 425 sucos, tanba ami nota disparidade boot tebes, iha objetivus konkretus, husi suco ida-idak.

Iha 2011, Ministériu Administrasaun Estatál, sei iha tempu sufisiente atu halo elaborasaun ba planu integradu ida ba asoens nebé atu hala’o, hodi obedese, iha contexto jerál, ba prioridades nebé idaidak aprezenta. Só nuné, iha elaborasaun ikus mai ba Orsamentus Jerais Estadu nian, mak populasoens tomak bele haré katak, ita bele responde tebes duni ba buat ne’ebé sira rasik hato’o no hein.
Exelênsias,
Senhoras ho Senhores,

Kona-ba despezas rekorrentes, ita bele haré mós redusaun, kompara ho 2010, relasiona ho despezas Transferênsias Públika, nebé hetan total de $164,4 milhoens.

Transferênsias sira né, sei orienta ba grupus ne’ebé vulneráveis liu, ho objetivu rua – ida, mak atu hadi’a kondisoens moris timór-oan sira, nebé depois-de fó buat hotu ba sira nia Nasaun, haré katak atu lakon tan sira nia futuru, hanesan kazu idozus, inválidus no veteranus sira; ida seluk, mak atu halo oinsá sira mós bele hola parte integrante iha dezenvolvimentu Nasaun Independente ida né nian.

Iha âmbitu ida ne’e inklui:

• $7,5 milhoens ba desmobilizasaun FALINTIL.

• $1.1 milhoens ba Konselhu Veteranus.

• $800 mil ba transladasaun restus mortais vítimas sira nian.

• $58.8 milhoens ba pagamentu pensoens ba Veteranus.

• $30.2 milhoens ba grupus vulneráveis sira. Nafatin iha kategoria transferênsias, inklui mós inisiativas atu kontinua fó asistênsia ba asoens ka ba entidades nebé hala’o interese públiku, hanesan:

• $3,4 milhoens ba kapitalizasaun IMFTL, iha Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu.

• $3,5 milhoens ba operasoens no subsídius ba kapasitasaun administrasaun lokál.

• $3 milhoens ba tratamentu médiku iha estranjeiru, aloka ba iha Ministériu Saúde.

• $1,5 milhoens ba retornu estudantes medisina husi Cuba.

• $2.5 milhoens ba kapitalizasaun Kompanhia Nasionál Petróleu Timor-Leste nian.

• $1 milhaun atu responde ba kazus dezastres naturais.

• $11 milhoens ba kontinuasaun PDD. Orsamentu totál ba kategoria Bens i Servisus mak $270 milhoens, inklui Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu nebé ha’u deskreve tiha ona. Nuné, despezas prinsipais iha kategroia ida ne’e mak:

• $32 milhoens ba servisus profisionais no asistênsia téknika iha área jurídika, edukasaun, jestaun petrolífera i finanseira, aprovizionamentu, negosius estranjeirus, turizmu, prevensaun konflitus no kontrolu kualidade.

• $46 milhoens ba kombustível, inklui ba EDTL.

• $1,2 milhoens atu apoia F-FDTL kona-ba provizaun materiais operasionais nian.

• $3,4 milhoens ba Pakote Operasionalizasaun F-FDTL ho ba manutensaun barkus patrulha.

• $2 milhoens ba redusaun mortalidade materna ho apoiu ba espesialistas iha Hospitais Baucau no Suai.

• $1,6 milhoens ba provizaun manuais eskolares ho $1,5 milhoens ba merendas eskolares iha Ministériu Edukasaun.

Ikus liu, desizoens prinsipais ba 2011, iha kategoria Salários i Vencimentos lori ba totál ida hanesan $115,9 milhoens ba kategoria né, inklui:

• $65 mil dólares ba rekrutamentu foun iha PNTL no F-FDTL.

• $7 milhoens ba salárius ba profisionais edukasaun nian, hodi reflete rejime karreiras foun ba profesores sira.

• $9 milhoens ba subsídius reprezentasaun ba ita nia misoens no reprezentasoens dipomátikas iha rai liur, iha Ministériu Negósius Estranjeirus.

• Aumentu investimentu iha Salárius no Vensimentus liga mós ho pasajen funsionárius públikus tempurárius ba permanentes, tuir Reforma Funsaun Públika.

• Finalmente, ha’u labele haluha temi mós aumentu substansiál ida iha verba Fundu Kontinjênsias nian, i iha ida né, ha’u labele asegura katak verba né sufisiente.

Iha 2010 nia laran, ita asiste dezastres naturais ho prejuízus nebé boot tebes, iha mundu tomak. Iha ita nia paíz, ita la konsege hatán ho efisiênsia ba estragus nebé udan provoka. Produsaun 2ª. époka nian udan estraga, no 1ª. époka nian, nebé liuliu ba kuda batar, iha fatin horuhoru la konsegue duni.

La iha ema ida mak bele halo previzaun kona-ba klima iha tinan 2011 laran. Iha ita nia rejiaun, iha tinan ida ne’e duni, ita asiste udan boot no bee sa’e makas tebes iha Queensland, enkuantu hahú mós ona ahi-han ai-laran boot, besik sidade Perth, no mós inundasoens iha Tailândia, Malázia, Filipinas no Bangladesh, sem ita temi ona Indonézia, ho nia terramotus i vulkoens.

Hotu-hotu bele haré katak Fundu Kontinjênsia boot liu, maibé, maski boot nuné, bele la konsegue responde tamba oitoan nafatin, tantu atu considera ba tinan ida nebé ho udan boot no estragus oioin, hanesan mós, se ita considera, ba tinan bai-loron naruk nian. Só Maromak mak bele hatene osan hira lós mak ita presiza.

Entretantu, kompromisu Governu nian mak né, sei regula ho rigór, utilizasaun Fundu Kontinjênsia ida né, hodi atende didi’ak situasoens extrema nesesidade nian, nebé mudansas klimátikas sei provoka.

Exelênsia Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál
Distintus Deputadus
Senhoras no Senhores
Povu Timor-Leste,

Ita tama ona ba dékada ida nebé, tuir pontu de-vista ekonómiku, sei sai década istórika ba Timor-Leste. Susesu iha konsolidasaun Timor-Leste no pasajen ba ekonomia ida ho rendimentus médius, depende liu-liu ba fatores hirak tuir mai ne’e:

Primeiru – kontinua mantein Estabilidade Nasionál no kona-ba ida ne’e, ha’u fiar metin, la’ós de’it ba Povu, maibé ba ita nia Forsas Defeza no Seguransa, nebé sei unidas no motivadas nafatin ba ita nia Pátria nia di’ak.

Segundu – hadi’a prestasaun servisus, liu-liu ba setores desfavoresidus liu iha ita nia sosiedade, aselera ita nia asistensia sosiál no hadi’a ita nia sistemas levantamentu ho monitorizasaun ba benefisiárius no mós hadi’a prosedimentus pagamentus nian.

Terseiru – kontinua ita nia reformas institusionais, hahú husi hadi’a liután sistemas no prosesus administrasaun i jestaun finanseira, to’o ba iha koordenasaun no komunikasaun nebé di’ak liu entre servisus ho gabinetes Estadu nian, hodi garante kooperasaun nebé boot liu, transparênsia i boa governasaun iha Instituisoens tomak laran.

Kuartu – kontinua promove liután edukasaun sívika, hodi esklarese ba ita nia sosiedade, nebé ezijente liután ona, katak direitus ema nian tenke asosia ho deveres, no katak dinâmika konstrusaun Estadu, depende mós ba mudansa iha mentalidade no inovasaun ideias.

Kintu – promove kapasitasaun setór privadu, nebé ita hakarak bele sai parseiru ba Governu, hodi iha tempu nebé sei mosu, bele simu knaar, nebé agora sei iha hela Estadu nia liman, nudar motór ekonomia ba dezenvolvimentu ne’ebé sustentável.

Sextu – implementasaun nebé efikáz ba estratéjia dezenvolvimentu programas infra-estruturas no dezenvolvimentu kapitál umanu, hodi haré ona ba diversifikasaun iha ekonomia, iha tempu ikus, no kriasaun exedentes husi setores produtivus seluktán, atu bele hamenus dependênsia ba ita nia setór Petrolíferu.

Finalmente, Senhoras no Senhores, esforsus hirak ne’e tomak sei la vale, se ita la konsege mantein armonia i maturidade polítika, se ita la respeita valór diálogu ho direitu ba diferensa opinoens, nebé tenke konstrutivas.

Ne’e mak responsabilidade ida nebé, tenke ezerse iha ne’e, iha Uma Fukun né, entre membrus Parlamentu Nasionál ho membrus Governu, entre partidus AMP nian ho partidus opozisaun, entre jerasaun foun no jerasaun tuan. Ida né, hanesan ezemplu ida nebé bele no tenke propaga ka hada’et ba iha sosiedade tomak.

Se iha períodu 2000 to’o 2010, ita deskobre verdadeiru konseitu kona-ba independênsia ho nia dezafius tomak, mak iha dékada foun ida ne’e, husi 2011 to’o 2020, mai ita servisu hamutuk ba konsolidasaun no estabilidade polítika ho sosiál no ba kresimentu i dezenvolvimentu reál ba tempu naruk nian.

Se, iha tinan sira nebé difíseis tebes, mundu temi ita nia rezistênsia nudar ‘milagre maubere’, ha’u konvida ita hotu, atu servisu hamutuk hodi bele hamosu ‘novu milagre ekonómiku iha rejiaun’.

Indikadores ekonómiko-sosiais ikus nian, doko no dudu daudauk ‘laloran mudansa’ nian ba ita nia Povu no ba ita nia Nasaun. Uluk, ema barak dehan katak ita sei sai Estadu falhadu ida, maibé, ita tenki iha orgulhu, ita tenki iha mós espíritu timór-oan no rai-nain nian, tamba ita halo parte lista ekonomias sanulu, iha mundu, ho kresimentu lais liu!

Lós duni katak, indikadores hotu-hotu só iha sentidu, se ita nia povu, iha moris loroloron, bele sinti buat ruma diak daudauk. I ida né, mak bele prova katak esforços nebé ita hala’o hetan duni rezultadus ka, iha lian seluk, dehan ‘dão frutos’. I sempre lori tempu atu ku’u frutus sira né, maibé, iha Timor-Leste nia kazu, rai ida ke fértil tebes ho nia oan sira nebé terus tebes, ita hotu tenki haka’as an atu bele ku’u frutus sira né, iha tempu badak ba. Tamba, kondisoens lubuk ida mak ita hotu kria tiha ona, atu populasaun tomak bele partisipa iha konstrusaun Nasaun nian. I ita nia Povu, ho nia partisipasaun duni, mak fó dalan ba progresus nebé ita hetan iha tinan kotuk. Ha’u tenki dehan, partisipasaun ida ke ativa duni, pozitiva tebes no nakonu ho esperansa!

La os ona tempu atu ita pessimista beibeik. Tempu agora, tempu esperansa. Só bain-hira ita fiar, hanesan ita halo tiha ona, mak ita bele la’o ba oin, no bele haburas no sai boot.

E ita nia Povu hatene katak, bain-hira nia fiar metin, nia sei manán.

Kay Rala Xanana Gusmão
12 de Janeiro de 2011

Haii Fundus Legal no Konstitucional

ARTIGOS ESCOLHIDOS POR EDITORES FORUM-HAKSESUK, HOJE Quarta-feira, 12 de Janeiro de 2011

(Editorial)

Iha Orsamentu Jeral Estadu 2011 (OJE2011) ható mos proposta oinsa maka harii tan Fundus rua (2), tuir argumentus husi Governu nian,konforme argumentu ne´ebe maka hakerek iha Livro 1 OJE2011. Mos reforsa mos liu husi diskursu PM Kay Rala Xanana Gusmão liu husi ninia diskursu iha Parlamento Nasional iha apresentasaun ba OJE2011 nian.

Maibe husi parte oposisaun konsidere iha inkonstitucionalidade ba harii Fundus rua ne´e,neduni ameasa sei lori ba Tribunal hodi detekta ninia inkonstitucionalidade. Iha debate OJE2011 ba dala uluk (12.01.2011). Molok atu tama ba debate,husi deputadus balun husi oposisaun apresenta proposta ida ba meja, atu tau uluk ba ajenda debate konaba fundus rua ne´e. Husi maioria parlamentares la simu ba proposta ida ne´e.

Maibe problema legal konstitucional konaba harii fundus rua ne´e, baseia Lei Jestaun Financeira (LJF). Hare proposta Lei OJE2011,”Este Fundo Especial é estabelecido nos termos do artigo 32º da Lei nº.13/2009,de 21 de Outubro, sobre Orçamento e Gestão financeira, segue os procedimentos determinados por esta lei e é regulamentado por decreto-Lei”.

Lei ne´e aprova husi Parlamento Nasional (PN), promulga husi Presidente da República (PR),publika iha Jornal da República (JR) no tama ona iha vigor desde Outobro 2009.
Iha tinan ida ho resin ona maka Tribunal la detekta inkonstitucionalidade konaba ba Lei Jestaun Financeira ne´e rasik. Oinsa maka deputadus sira bele kontra fali Lei ne´ebe sira rasik maka aprova. Governo halao deit buat ne´ebe maka Lei haruka hodi loke dalan ba harii Fundus rua ne´e. Governu kumpri ninia knar ne´ebe tuir sistema ne´ebe vigora iha RDTL, Parlamento maka lejisla,Governu nudar exekutivu exekuta. Ninia ilegalidade ne´e iha ne´ebe, karik deputadus sira husi OMP (Oposisaun Maioria Parlamentares) keta iha ona parecer juridikus ruma husi Profesores Direitus Konstitucional ruma nian,ne´ebe detekta ona inkonstitucionalidade konaba Lei Jestaun Financeira karik. Maibe Tribunal iha tinan ida ho resin la detekta tamba la iha kontraria ho Lei Inan RDTL nian.

Iha debate ne´e,hatudu deit katak deputadus sira hakarak aproveita tempo antena,transmisaun direkta debates OJE2011 liu husi TVTL ho RTL hodi halao kampanye no marka pontus. Maibe substancia husi harii fundus, maka oinsa estado ninia dever konstitucional hodi halao objektivu final maka moris diak ba povo, desenvolvimentu no progresso ba nasaun tuir ispiritu Lei Inan RDTL nian. Tamba ne´e,harii Fundus rua (2),Fundus Infra-Estrutura (FE) no Fundos Desenvolvimento Capital Humano (FDCH) Legal no Konstitucional!
publicada por FORUM HAKSESUK @ 4:31 PM e-mail: fhaksesuk@gmail.com