terça-feira, 15 de março de 2011

Resposta ba DR. Matias nia Deklarasaun iha Timor Post: "FRETILIN Mudansa la iha figura atu faan ba eleisaun Geral 2012..."

ARTIGOS ESCOLHIDOS POR EDITORES FORUM-HAKSESUK, HOJE Terça-feira, 15 de Março de 2011

)* Husi: Vicente Maubocy

Hare vertikalmente conteudo deklarasaun DR. Matias nia comentario iha jornal Timor Post edisaun Segunda Feira 07 Marsu, kualker leitor hetan kedas konklusaun katak DR. Matias ema ida pertense fileira radikal ho Grupo Maputo, nia patraun maka DR. Mari Alkatiri. Hau lamenta DR. Matias ema ida intelektual mas kualidade analise no interpretasaun “fraku liu” tanba ausente dados seguros atu sekunda nia analise no konklusaun.

DR. Matias mos atrapalhado bot tanba FRETILIN Mudansa (FM) sai ona Partido Politico la iha duvidas, hadau votantes barak husi FRETILIN, mehi DR Matias atu hetan fatin ruma ba Exekutivo ka Legislativo ka posisaun diak ruma lori DR. Mari nia bensaun talvez la hetan karik. Por outro lado DR Matias fo komentarios iha jornais atu kapta simpatia husi DR. Alkatiri.

Mai ita tama ba sintese materia nebe DR. Matias hatete iha Timor Post edisaun Segunda feira 07 Marsu:
  1. FRETILIN Mudansa la iha figura atu faan ba eleisaun Geral 2012;
  2. Jose Luis nia kasu iha Tribunal ne duni, hamosu pensamento (stereotype,) persepsaun apriori generalizado negativa; katak sala ona maka kasu ne tama ba tribunal;
  3. FRETILIN Mudansa, la iha visaun politica, programa politica no figura politica;
Hakerek nain, la iha gelar hanesan DR. Matias nebe formado iha Ciencia Politica. Maibe ho experiensia nebe hahu iha 1974 to ohin loron, vontade forte atu loro-loron aprende buat foun iha area politica, economica, social no buat seluk tan relevante ba Timor Leste, (loro-loron horas 5-8 via internet) buka atu loke tan DR. Matias nia visaun (hare dok no klean) kona ba politica ba aspect macro no micro.

Tuir Wikipedia Science (from Latin scientia), meaning “knowledge” is an enterprise that builds and organizes knowledge in the form of testable explanation and prediction about the subject. And older meaning still in use today is that Aristotle, for whom scientific knowledge was a body of reliable knowledge that can be logically and rationally explained.

Nune, baseia ba DR. Matias nia analise superficial nebe la baseia ba investigasaun ida klean no ausensia ba base dados nebe suporta nia tese, ita bele konklui katak, premissas DR. Matias nian la iha fundamento no rational atu “dezakredita“ FM nia existencia politica, no la define ho explikasaun koerente no sistematica atu DR. Matias nia argumentasaun hasoru FM los duni, atu leitores bele komprende no apresia katak Sr. Matias nia gelar Doutor merese duni.

DR. Matias nia konklusaun nebe dehan FRETILIN Mudansa la iha figura + kasu Jose Luis nia iha Tribunal + FM la iha visaun, programa, no figura, “baseless + non-sense”. Autentico analise estudantes sira iha SMP nebe la usa “logica no ratio “. Parese DR. Matias uza deit “matan sorin” nebe hateke ka hare la mos FM nia existencia no evolusaun to ohin loron.

Historia FM

FM hahu iha Fevereiro 2003 ho naran Grupo Renovador, komposto husi 20 membros CCF nebe dis-korda ho DR. Mari nia sistema nebe implementa iha Partido nebe la iha comunikasaun politica, iha nivel Comisaun Permanente + CCF. DR. Mari viola cumprimento Estatuto nebe dehan reuniaun periodicas hodi avalia funsionamento Partido. Pior liu tan DR. Mari la simu “criticas” la loke espasu ba “dialogo no debates”. Ho lia fuan badak se maka kontra Mari Alkatiri, kontra FRETILIN. Mari Alkatiri transforma FRETILIN hanesan “asset privadu”.

FM nia objective hatun Mari husi lideransa, tanba Mari la iha kapasidade atu halibur, hakoak, no konsolida kuadros no militantes tomak. FRETILIN nia Historia diferente ho rai seluk. Nakuno ho terus no susar nebe heroiko Povo Maubere atravessa, kompara ho nasaun seluk. Tanba DR. Mari la interioriza (la terus no sofre) maka la valoriza esforsos no sacrifisio funo nain no terus nain. Tanba ne maka DR. Mari insulta terus nain sira ho lia fuan ofensiva “fu la fasse, kaixa, kaixote, etc”. Lider ida ho attitudes arrogantes no autoritarismo, hanesan DR. Mari, tempo no espasu taka dalan ona iha era demokrasia.

Factos hatudo ona iha eleisaun iha 2007, derrotas bot rua (presidensial no Legislativa) rekai ba DR Mari Alkatiri nia lideransa. Ho insucesso bot rua ne, DR. Alkatiri hetan Certifikado – lakon legitimidade atu kontinua lidera FRETILIN tanba + 100 000 la vota ba FRETILIN iha eleisaun Junho 2007.

Teimosia, inflexsibidade, rigidez nebe karateristicas inerentes ba personalidade Alkatiri la iha ona kabibemento iha FRETILIN no konjuntura politica iha Timor Leste ohin loron. Diak liu DR. Alkatiri resigna an do ke loro-loron halo deit disparates no azinheiras.

FM hanoin katak Alkatiri ho derrotas rua, (2007) siente atu resigna aan hodi loke dalan atu hamutuk fila fali, mai be, Alkatiri transforma FRETILIN hanesan nia “riko soin” dalan taka nafatin ba FM. Nune FM kontinua luta nafatin ba oin, hodi hetan objective final maka – destrossa DR. Alkatiri husi lideransa FRETILIN utiliza meios hotu-hotu.

Issue Figuras Politicas

FM, iha figuras politicas maka hetan sucesso ba trajetoria politica to ohin loron. Embora Grupo informal mai be FM nia presensa real iha xadres politico. Ho 11 membros ativo iha forum formal, 5 iha Parlamento Nasional, Embaixadores 2, Vice Ministros 2 no Secretario Estado 2, presensa FM iha orgaos soberano Estado Timor Leste realmente forte do ke Partido formal balu iha AMP.

Kona ba figuras, Jose Luis + Larisina + Mau-Huno fundadores ASDT + FRETILIN. La mensiona kuadros seluk iha Base de Apoio no intelectuais + adakemicos husi gerasaun foun. Jose Luis Chefe Delegasaun FRETILIN iha Diaspora, Larisina – Komisario Politico Centro Leste. Mau Huno Cmdt Setor Ponta Leste substitui Xanana kuando kaptura tiha. Kuadros medios barak no intelectuais akademikos mos barak.

FM la uza lideransa – Uni-pessoal hanesan Partidos seluk. (One man show) Mai be adopta lideransa koletiva. Presidente ka Secretario Geral apenas simbolo hirarkia Partido nian ba assuntos operasionais. Kona ba desisoens importantes iha orgaun Deliberativo ida maka deside konsulta tiha Diresaun Nasional nebe identico ho Comite Central.

FM iha duni figuras politica diak liu dok DR Mari Alkatiri + DR Matias.

Issue Jose Luis nia iha Tribunal

Kestaun Jose Luis nia iha Tribunal, kasu ida normal nebe tenki konforma ho lei. Desisaun Tribunal sei dauk sai, oin sa DR. Matias foti ona konklusaun katak ema ne sala ona? Ema fan modu ka ikan maka koalia, hau atan sei tolera. Mai be ema ida matenek bot hanesan DR. Matias maka foti persepsaun publika nebe la baseia faktus nebe sekunda, triste no vergonhoso.

Esensia kestaun Jose Luis no fundo maka “perseguisaun politica “liu husi konspirasaun ida organizada. Arkitectos maka Dra. Ana Pessoa, Estanislau + Alkatiri. Hare kuidadozamente, despacho foti Jose Luis nia senhora mai husi atual Presidente DR. Jose Ramos Horta + Adalziza Magno (Vice- Ministra) iha biban neba .

Hateke klean liu tan Dra. Ana Pessoa abuza poder, tanba konfunde posisaun nebe nia okupa iha Ministerio Publiko ho ligasaun politico partidario. Knar ka funsaun Ministerio Politico atu konduz processo investigasaun ate deduz akuzsoens hasoru arguidos sira. Liu tiha investigasaun prosessu hato ba Tribunal. Tuir Codigo Processo Penal (CPP) Timor- Leste artigo 239, kabe ba Juiz nebe envolve ba prosessu atu avalia, se kasu ne, iha merito no argumentos akuzasaun iha fundamento forte ka lae. Juiz nebe lidera prosessu, konsidera katak kasu ne iha fundamento, entaun Juiz notifika arguidos sira.

Kasu Jose Luis, Dra Ana Pessoa uza justisa, hanesan meio ida atu atinge objetivos politicos, hodi perssegue adversaries politicos hanesan Jose Luis Guterres, no membros governo AMP nian seluk-seluk tan.

Komissaun E Parlamento Nasional foin lalais iha 10 Marsu “aborta“ tiha Ministerio Publiko nia pedido atu hasai imunidade ba Vice-Primeiro Ministro hodi hein desisaun Tribunal nian. Nune, afirmasaun DR. Matias dehan katak “kasu iha Tribunal hetan ona kategoria kastigado” argumento ida ke sala bot no la iha fundamento.

Visaun Politica

Visaun significa hateke ba dok no klean, oin sa Timor oan hotu-out iha tempo badak, medio, no longo prazo, hetan moris diak (good standard of living). Atu atinge meta ida ne, ita hotu tenki hanoin:
  1. Prioridades saída maka vitais, atu Timor oan hotu hetan prosperiedade economica;
  2. Meios saída maka Estado Timor Leste iha momento ida ne, atu financia desenvolvimento;
  3. Dezafios saida maka Timor Leste enfrenta?;
  4. Industrias sa ida maka bele hari iha Timor Leste?
Infra-estruturas:

Estradas: Natureza geologika Timor Leste, nebe haleu ho fo, rai klean, tempo udan rai halai bei-beik, mota barak nebe kauza prejuizos oi-oin, rekere investimento bot, provabelmente entre $ 5 to $ 10 million por Kilomentro ho linha rua nebe permite bicikletas no ema bele lao iha sorin. Timor Leste presiza pelo menos 1,000 km ho kualidade diak nebe presiza investimento minimo $ 7.5 billion.

Eletricidade: oras ne dadaun kusto eletricidade as tebe-tebes. (35 centimo kWh) Timor Leste iha gas husi Bayu Udang, Chudicth no Sunrise nebe tenki uza atu folin kWh tun to 2 centimo. Governo tenki buka estrategias atu hetan solusaun ba kestaun ida. Investimento $ 1 billion bele responde necessidade eletricidade nian ba tinan 50 ho kusto barato atu fasilita hari fabrikas no industrias.

Be no sanitation: Sai mos prioridade bot atu dudu crescimento economiko, saude ba Timor oan hotu, no dada investors husi liur. Montante nebe presiza por volta $ 3 billion atu halo kobertura ba Timor Leste tomak.

Nune, kombinasaun investimento ba infra- estruturas basikas 4 ne, presiza aloka $ 10 billion.

Porto: iha costa Sul hanesan Suai, atu suporta explorasaun Gas no Petroleo, no atu fasilita deskaregamento ekipamento pezado + 50 toneladas, mos merese atensaun. Komo merkado kiik, la presiza porto ida bot ho investimento bot. Betano mos presiza Porto ida ba forsa Marina alem de fo opoio ba supply kombustivel ba power plant nebe abastese eletrisidade iha Costa Sul.

Total investimento ba portos 2 iha costa Sul iha vasinidade de $ 80 million. La presiza halo porto bot nebe la iha merkado no utilidade maximo.

Aeroporto: Baukau iha ona, presiza ekipamento de navegasaun ho komponentes seluk nebe nesesarios. Kestaun maka oin sa hetan movimentasaun ? Uma vez loke luan ona Estrada Dili Baukau, viagem halo horas ida ho balu, solusaun hetan ona.

Kuando hari ona infra-estruturas Turismo, turistas barak la mai ona Dili. Prefere ba Kom ka Matebian passa sira nia ferias. Passageiros nebe mai Dili, funsionarios governo, embaixadas no residents Dili nian. Hakarak lalais bele mai ho aviaun kiik.

Meios atu finansia desenvolvimento

Timor Leste iha sorte bot tanba iha Gas no Petroleo. Reservas nebe iha Tasi Timor oras ne dadaun kalkula ba 275,000 barrels per day. Basicamente iha fontes tolu. Ida hahu ona explorasaun, (Bayu Undan) receitas mensal por volta $ 120 million ekivalente $ 3 ba Timorense ida ba period 30 anos, segundo atu hahu (Kitan) nebe produz 10 000 barrel per day ekivalente 25 centimo per capita per day. Terseiro iha hela faze negosiasaun (Sunrise).

Atu desenvolve Sunrise presiza tempo tinan 6 to 10. Komo reseitas husi Sunrise 50% ba Timor Leste, no 50% ba Australia.

Asume katak total reservas iha Sunrise Gas: 140 million ton @ $ 200 per ton = $ 28 billion. Condensate 350 million barrel @ $50 per barrel = $ 18 billion . Total $ 46 billion. Royalty ba governo rua 5% = $ 2.3 billion. Overall production cost + investment $ 15 billion.

$ billion : (46-2.3-15) = 28.7 billion 40% tax = 11 billion + 2.3 = Overall net income 13.3 / 2 = $ 6.65

Futuras reseitas husi gas no condensate Sunrise nian ba governo Timor Leste $ 6.65 billion.

$ 6.65 billion divide ba populasaun 1.3 million = $ 5 500 divide ba 30 anos = $ 183 dollar divide ba 365 dias = 0.50 centimo ba kada Timorense. Kalkulo ida ne konservativo. Mesmo ke multiplika dala sanulo sai $ 5.00 per capita. Ne duni dependensia ba Petroleum Fund la bot. Mas se utilize, prudensia maximo atu uza didiak por exemplo gasta $ billion 10 para reproduz fali dobro ka triplo- vale a pena.

Hare ba kalkulos matematicos ossan la barak. Ne duni governo tenki iha kuidado atu gasta kada centimo didiak atu hetan resultado maximo. Kestaun Sunrise Governo Timor Leste tenki matenek buka estrategias atu hetan solusaun ida iha tempo badak tanba Timor Leste presiza osan atu responde nesesidades ba kurto prazo.. Reservas husi Bayu Udan iha tempo tinan 10 tan, bele hotu ona. Nune negosiasaun Sunrise tenki remata lalais hodi hetan tempo atu prepara kondisoens fa faze explorasaun no komersializasaun.

Fundos antesipados husi petroleum income oscila entre $ 12 to 15 billion. Husi fundos ne, governo bele aloka ba health care kada tinan ba especial tratemento Timor oan sira moras grave kuantidade ida aproximada $ 150 millions ba países vizinhos; tanba hari infra-estruturas iha Timor Leste despezas sai karu liu. Durante tinan 10 $ 1.5 billion;

Ba edukasaun ensino superior iha estrangeiro, necessita orsamento $ 200 million tinan-tinan (bolseiros ida hetan $ 20,000.00 ba tinan ida, ho total estudantes 10 000) nebe ba 10 sanulu nesesita $ 2 billion. Adisionalmente orsamento ida ho valor $ 500 million atu halo manutensaun estradas sira. Kobertura bele halo husi taxas nebe simu husi infra-estruturas nebe investors sira maka selu.

DR. Matias la kalkula baihira viagem husi Dili ba Lospalos, Suai, Vikeke ka Same halo iha horas tolu nia laran, la kalkula investimento hira maka sei mossu. Se maka motor ba desenvolvimento – Setor Privado. Governo nia knar dispoen de regras, no kondisoens atu fasilita desenvolvimento. Estradas, pontes, portos, eletrisidade, sanitasaun be mos, kabe responsabilidade governo nian.

Dezafios saida maka Timor Leste enfreta?

DR. Matias, Dezafios nebe Timor Leste enfrenta ohin ka presente no future proximo, tuir atan oan nia sense, feeling no vision maka:
  1. Timor Leste decision makers must be prudent (neon nain) use its oil wealth to build a strong sustainable non oil economy that would permanently reduce poverty and raise Timorese living standards;
  2. Overcome rapidly institutional weakness and administrative capacity constraints; and
  3. Providing all means for enable friendly business environment through pragmatic policies and required reforms.
Industrias saída maka bele hari iha TL?

Uma vez hari ona infra-estruturas basikas, fasilidade ho taxa nebe baixo (low taxation rate) suporta ho moeda ida forte hanesan dollar Americano, TL sei atrai services industries hanesan financial services, regional headquartering for large corporation, ship registry, high tourism, retirement relocation, sem duvidas milhares projectos sei mossu husi investors estrangeiros ka domestic.

Mass manufacturing, tanba Timor Leste besik Indonesia ho 250 million habitants ho mos mass Turismo atu compete ho Bali nebe iha ona experiencia naruk, la rekomenda hari iha TL.

DR. Matias, descrisaun nebe atan oan hato iha kotuk hanesan ilustrasaun kiik ida katak membros diresaun FM hatene politica. La os koalia deit hanesan ita bot ka ema barak mas, iha pratika hatudo duni. Transformasaun politica nebe hatun DR. Mari tun husi trono hanesan PM no derrota dala 2 iha eleisaun 2007, FM mos fo kontribuisaun makas . Historia aban bai rua sei koalia ba akontesimentos hirak ne hotu.

Iha fatin seluk ami lamenta, DR Matias ema ida matenek bot, tanba hanorin Ciencias Politicas iha Universidade, iha pratika la hatudo matenek ne, husi jornais liu artigos ruma kona analise kestaun politca ka cientifika atu nune reforsa ita bot nia gelar. Matenek ida “ subar nia matenek” iha deit surat tahan leten, la “hatudo” la iha “valor”.

)* Observador Politico

Sem comentários:

Enviar um comentário